چه باید‌کرد؟ / شادروان دکتر صادق طباطبایی - بخش دوم

1393/12/5 ۰۸:۴۹

در چنان شرایط و اوضاعى، پیشگامان سیاست و دین به پا مى‏خیزند. عدّه و عُده آنان در قیاس با امکانات و ابزار سردمداران فرهنگ جور و تباهى، بسیار اندک بود. امام به ترکیه و سپس به عراق تبعید مى‏شود و سیاسیون دانشگاهى مبارز و مسلمان و روحانیون مجاهد، یکى پس از دیگرى روانه زندان مى‏گردند.

در چنان شرایط و اوضاعى، پیشگامان سیاست و دین به پا مى‏خیزند. عدّه و عُده آنان در قیاس با امکانات و ابزار سردمداران فرهنگ جور و تباهى، بسیار اندک بود. امام به ترکیه و سپس به عراق تبعید مى‏شود و سیاسیون دانشگاهى مبارز و مسلمان و روحانیون مجاهد، یکى پس از دیگرى روانه زندان مى‏گردند. حرکتى که آغاز مى‏شود، مبتنى است بر نگرشى غیرسنتى از دین و فرهنگ غالب در حوزه‏ها. حال و هوایى که حوزویان و متولیان آن روزگار در آن مى‏زیستند، به‌کلى با اقتضائات عصر و نسل و شرایط حاکم بر زمان و جهان بیگانه بود. از این‏رو شهید مطهرى کار سنتى حوزوى را رها کرده، به محیط‌هاى آکادمیک روى مى‏آورد. شهید بهشتى با تأسیس مراکزى آموزشى، به میدان مبارزه فرهنگى گام مى‏نهد. حسینیه ارشاد تاسیس مى‏شود و على ‏شریعتى با بررسى علمى شرایط اجتماعى و به‏رغم تهاجمات گسترده طیفى عظیم از روحانیت سنتى به ‏کمک معدود روشنفکران مذهبى، حرکت انفجارى و توفنده فرهنگى و مذهبى خود را نه در قالب شیوه‏هاى کهن و آداب رایج سنتى، بلکه برخاسته از راه و رسمى علمى و نوین و متناسب با اقتضائات دوران جدید، پى مى‏افکند.

اسلام ناب محمدى به قول امام خمینى على‏رغم سیطره دقیانوس، نقاب از رخساره برمى‏کشد و روشنگرى آغاز مى‏شود. ابزار کار، علم است و منطق و شیوه عمل، لطف است و مرحمت و روش تبلیغ، آموزش قرآنى «جدال احسن» است. مروت با دوستان و مدارا با دشمنان، مرام عام مى‏شود. تهاجمات فرهنگى گروههاى الحادى با ابزار منطق و استدلال و شیوه‏هاى محبت‏آمیز، به ضد خود تبدیل مى‏گردد. محافل عیش و نوش و طرب جوانان به کانونهاى بحث و تبادل‏نظر با پیروان مکاتب جدید نظیر اومانیسم و مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم و پوزیتیویسم و… تبدیل‏مى‏گردد. جوش و خروشى فزاینده شکل مى‏گیرد.

در خارج از کشور به ویژه در کشورهاى اروپایى و آمریکا و در این اواخر شبه‌قاره هند و فیلیپین نیز جوانان مسلمان در قالب انجمن‏هاى اسلامى به ترویج فکر و اندیشه و مرام و منش دینى مشغول مى‏شوند. از چیزى که خبرى نیست، روشهاى تربیتى ارعاب و تهدید است. میدان، میدان عرضه فکر و منطق و استدلال است. با آنکه در آن فضا و در آن محیط، نهادهاى حافظ و مسئول ارزشهاى دینى وجود نداشت و کسى را با کسى کارى نبود، ولى روشهاى محبت‏آمیز و معقول و منطقى جوانان مسلمان سبب مى‏شد اکثر جوانانى که به قصد تحصیل به اروپا آمدند، به دین و به فرهنگ ایرانى اسلامى و به ارزشهاى ملى و مقدس خود پایبند بمانند و حتى بالاتر از آن، موفق شوند به تعمیق عاطفه و اندیشه دینى خود نیز بپردازند.

آیین و مرامى که انجمن‏هاى اسلامى از آن پیروى مى‏کردند، برخاسته ازفکر و اخلاق و مکتبى بود که پیشگامان روشنفکرى دینى، امام خمینى و یاران طراز اول ایشان، نظیر شهید مطهرى و شهید بهشتى و نیز امام موسى صدر و… مبلّغش بودند. خوشرویى و ملاطفت و نرمخویى و شیوه بحث استدلالى و عدم تفحص در امور داخلى و خصوصى دانشجویان و کمک به حل مشکلات مالى و تحصیلى آنان، راه و رسمى بود که پیوسته مورد تذکر و حمایت بزرگان مذکور بود. همین مرام و آیین، باعث گسترش و تقویت کمّى و کیفى روزافزون انجمن‏هاى اسلامى در مقابل سازمانهاى دانشجویى غیر و یا ضدمذهبى شده بود. تکنوکراتهاى مسلمان و متعهد و متخصص و روشنفکران قرآن‌شناس و آشنا به مقتضیات عصر، محصول همین انجمن‏ها بوده و هستند.

وجدان لبنان

در لبنان نیز شرایط سیاسى و اجتماعى و دینى دیگرى حاکم بود. به لبنان، در دهه‏هاى ۴۰ و ۵۰ نگاه مى‏کنیم: فضاى حاکم بر ذهن و احساس تحصیل‌کردگان، متأثر از پیروزیهاى پى‏درپى جنبش‏هاى آزادیبخش کمونیستى در سراسر نقاط جهان است. فکر و مکتب حاکم و غالب بر سر و دل جوانان، تئوریهاى مارکس و اندیشه‏هاى لنین و پرچم برافراشته مائو و مشى پیروز هوشى مینه و دلاوریهاى چه‏گوارا و پیکارگریهاى فیدل کاسترو و مجاهدتهاى احمد بن بلّا و خروش پرفروغ لومومبا، در آسیا و آمریکاى لاتین و آفریقا، علیه سلطه‏گریهاى امپریالیسم آمریکا مى‏باشد. دین به عنوان افیون توده‏ها و عامل بازدارنده و رخوت جمع و جماعت و وادادگى انسانها در مقابل ستمگران تلقى مى‏شود. جامعه دانشگاهى به‌شدت ضددینى و ضدمذهبى است.

از سوى دیگر بزرگترین متفکران ضد شیعى و برجسته‏ترین علماى اهل سنت، با آن داعیه‏هاى بلندپروازانه خود، جوّ حاکم بر جماعت مسلمانان را شکل مى‏دادند. علماى بزرگ مسیحى و متکلمان برجسته عصر بیدارى و نویسندگان پرآوازه و شعراى با نام و نشان فرقه‏هاى مختلف مسیحیت نیز حضورى پر اقتدار داشتند.

همه این بزرگان فکر و اندیشه چه در عالم سیاست و چه در وادى دین اعم از مارکسیست و مسیحى و سنى، یک وجه مشترک داشتند و آن، ضدیت و مبارزه با فکر و عقیده و مرام تشیع بود! جامعه شیعه لبنانى به عنوان اقلیتى مفلوک و مهجور و فقیر و مستضعف و فاقد هویت فرهنگى، در فقر و فاقه غوطه مى‏خورد و دختران و پسران خود را اسیر روسپیگرى و قاچاق مواد مخدر مى‏دید. اگر تک و توک جوان تحصیل‌کرده‏اى در میان این قوم دیده مى‏شد، ناچار بود انگل فئودالهاى شیعه‌تبار و یا خادم سرمایه‏داران مارونى و یا عنصرو آلت سر به زیر زمامداران حاکم گردد.

در چنان فضایى از فقر فرهنگى و درماندگى اقتصادى و فحشاى اخلاقى که بر قوم شیعه لبنانى حاکم بود، روحانى سى ساله‏اى از قم وارد مى‏شود. در مدتى کمتر از ده سال از آن اقلیت مفلوک، جماعتى مى‏سازد داراى بالاترین هویت انسانى و دینى و فرهنگى و سیاسى. آن شمار عظیم متفکران و اندیشمندان و قلم‌زنان و انقلابیون چپ و راست و روحانیان مسیحى و اهل تسنن، نه تنها مانع موفقیت این روحانى شیعى نمى‏شوند، بلکه حتى آن‌چنان مجذوب خلق و خو و مرام و منش و شیوه سلوک و منطق دینى او مى‏گردند که زبانزد خاص و عام مى‏شود. امام موسى صدر «وجدان لبنان» نام مى‏گیرد و قدم و قلم و کلامش، در کلیساى مسیحى به قول یک عالم بزرگ مسیحى همان روحانیتى را فرومى‏پاشد که در مساجد اهل تسنن و محافل شیعه.

کارشکنى‏هاى عمّال جور وستم و ترفندهاى موذیانه آخوندهاى دربارى و نفاق‏افکنى‏هاى فئودالهاى شیعه و سمپاشى‏هاى وابستگان به سفارت شاهنشاهى و عنادورزى‏هاى مشتى ورشکسته سیاسى و دربدر و هجمه‏هاى تبلیغاتى و ایذائى رسانه‏اى مزدوران بعثى عراق و شبنامه‏ها و روزنامه‏هاى چپى‏هاى عقیدتى و جیره‏خواران دستگاههاى اطلاعاتى و امنیتى و جاسوسان ساواک و سیا و موساد، که با تمامى توش و توان و انواع حیله‏ها ودسیسه‏ها و شایعه‏پراکنى‏ها، علیه این روحانى جوان به کار گرفته مى‏شد، هیچ کدام کارساز و اثرگذار واقع نمى‏گردد. دانشجویان دانشگاههاى لبنان، فوج فوج به دورش گرد مى‏آیند. جوانان و دختران و پسران لبنانى ـ اعم از شیعه و سنى و مسیحى ـ تحت آموزشهاى دینى و اخلاقى‏و سیاسى او قرار مى‏گیرند. سازمان سیاسى «حرکت المحرومین» با هدف فقر و استضعاف‌ستیزى و عدالت‌پرورى و با مشارکت جوانان پرشور از همه فرقه‏ها و ادیان و به رهبرى امام صدر، اعلام موجودیت مى‏کند. راههاى صدساله یک‌شبه پیموده مى‏شود.

مدارس و مؤسسات و آموزشگاهها ودرمانگاهها و انجمن‏هاى خیریه و نهادهاى دینى و فرهنگى و سیاسى و خدماتى و بالاخره انستیتو تکنولوژى جبل ‏عامل پاى مى‏گیرند. امام صدر در جستجوى یاورى توانا و مسلمان و متعهد و متخصص و انقلابى ‏و هوشیار، به دکتر چمران برمى‏خورد. این معلم عارف و دانشمند الکترونیک شاغل در ناساى آمریکا و استاد دانشگاه برکلى، به لبنان مى‏رود. او که به قول خودش «تبلور مظلومیت چهارده قرنه تشیع و عدالت علوى را در سیما و سینه امام صدر» مى‏بیند، از تمامى عناصر وجودى خویش و از تمامى ابعاد خلاقه و هنرى و اجتماعى خود، براى ایجاد و پرورش نسلى نو و انقلابى و متدین مایه مى‏گذارد. او هم به قول خودش «مجذوب راه و رسم و سیره و سلوک و بردبارى و عزت‌مدارى» معبودش «امام صدر» گشته و نجات ملت لبنان و جامعه ایران را از یوغ ستم و استبداد، وجهه همت خود قرار مى‏دهد.

به اقتضاى شرایط سیاسى و وجود میلیشیاى مسلح اقوام مختلف و حضور اسرائیل در مرزهاى جنوبى ‏لبنان و ضرورت فراهم بودن امکانات دفاعى براى جامعه با صلابت و پرخروش و متفکر و احیاشده شیعى، سازمان شبه‏نظامى «امل» مرکب از جوانان انقلابى و پاکباخته شیعى، شکل مى‏گیرد و هدف خود را حفظ وحدت و عظمت لبنان و کرامت انسانى و دفاع از موجودیت «قدس شریف» و مبارزه با اشغالگران و استعمارگران صهیونیست اعلام مى‏دارد.

نسلى و قومى و جامعه‏اى در لبنان توسط امام موسى صدر ساخته مى‏شود که حتى تا امروز که بیش از یک ربع قرن از فقدان و اختفاى ظالمانه وپر رمز و راز او و شهادت عارفانه چمران مى‏گذرد، همچنان پرچمدار جهاد علیه استعمار صهیونسیتى در فلسطین و لبنان و اثرگذار در میدان سیاست خاورمیانه عربى ‏مىباشد. از دختران و پسران بى‏هویت دیروز، زنان و مردان مجاهد و متعهدى ساخته شده‏اند که امان و امنیت را از دشمن صهیونسیتى بریده و مبشر و مروج فرهنگ انسان‌ساز دینى در جامعه لبنان شده‏اند. از بدحجابى و خودباختگى و افسون زدگى در مقابل رسانه‏هاى تصویرى غرب، در میان آنان خبرى نیست. از سازمانهاى متولى دنیا و آخرت و نگاهبان عفت عمومى و خصوصى و پاسدار دوزخ و بهشت جوانان، نه در زمان حیات امام صدر و مجاهدتهاى دکترچمران خبرى بود و نه امروز نیازى به ارعاب و تهدید و اعلام راهپیمایى علیه بى‏حجابى احساس مى‏شود. نه پاى‏گذاشتن در کازینوها و قمارخانه‏ها و عشرتکده‏ها و مشروب‏فروشى‏ها، با مجازاتهاى جسمى و روحى و مالى و تحدید آزادیها مواجه بود و نه امروز حضور جوان مسلمانى را در چنین مکانهایى ناظر هستیم.

روزنامه اطلاعات