به تشیع اصولی بازگردیم / حسن انصاری

1402/7/4 ۰۴:۵۰

تشیع از روزگار نخست از یك نقطه‌نظر همواره دو بعد یا دو نوع دیدگاه را تجربه كرده است: یكی بعد و جنبه حماسی و عاطفی است و دیگری جنبه عقلانی و نظری. هر دو نیز گاه مكمل هم بوده‌اند و زمینه رشد تشیع را از نقطه‌نظر تاریخی فراهم كرده‌اند و در جای خود هر یك به نیكی به تشیع خدمت كرده‌اند.

تشیع از روزگار نخست از یك نقطه‌نظر همواره دو بعد یا دو نوع دیدگاه را تجربه كرده است: یكی بعد و جنبه حماسی و عاطفی است و دیگری جنبه عقلانی و نظری. هر دو نیز گاه مكمل هم بوده‌اند و زمینه رشد تشیع را از نقطه‌نظر تاریخی فراهم كرده‌اند و در جای خود هر یك به نیكی به تشیع خدمت كرده‌اند. همانند هر مذهب و دیانتی همواره جنبه‌های عاطفی و حتی گاه خرافی و عامه‌پسند مانند حاشیه‌ای بر دور هسته عقلانی و نظری مذهب و گاه با رشد قارچ‌گونه شكل می‌گیرد كه از یك نقطه‌نظر طبیعی است و اتفاقا موجب می‌شود كه هسته درونی از دسترس دخالت‌های غیر علمی عامه عاطفه‌گرا و گاه حتی خرافه‌پسند خارج باشد.

از شیخ مفید تا استاد مطهری

بنابراین وجود جنبه‌های خرافی در هر مذهبی به معنای غیبت جنبه‌های نظری نیست. مشكل از آنجا آغاز می‌شود كه نسبت و سنگینی هر یك از این دو جنبه از شكل طبیعی و تاریخی خود خارج شود. هرچه هست در طول تاریخ تشیع و به ویژه در برخی بزنگاه‌های تاریخی وزن جنبه‌های عاطفی به دلایل مختلف سنگین‌تر شده و از مرز و اندازه طبیعی و منطقی خود خارج شده است. طبیعی است كه اگر هسته درونی و عقلانی به درستی واكنش نشان ندهد یا به تجدید بنای نظری خود همت نكند پوسته‌های عاطفی و گاه خرافی محدوده و كاركرد هسته عقلانی را به مخاطره می‌اندازند و گاه تلاش می‌شود جای پوسته با هسته عوض شود یا هسته عقلانی درصدد تبریر و بومی‌سازی زایده‌های پوسته‌ای برآید. هسته مركزی و عقلانی تشیع را در طول تاریخ چندین شخصیت مهم به‌طور خاص نمایندگی كرده‌اند. شیخ مفید و شریف مرتضی و خواجه نصیر و علامه حلی و بسیاری دیگر و از جمله مرحوم آقای مطهری.

خط اعتدالی تشیع

عبدالجلیل قزوینی از خط اعتدالی تشیع به عنوان شیعه اصولی یاد می‌كند. شیعه اصولی خط اعتدالی تشیع در برابر گرایش‌های غلات و مفوضه و اخباریان بوده است. غلات و مفوضه و اخباریان معمولا درصدد برجسته كردن خارج از سنت جنبه‌های عاطفی و پوسته‌های تشیع بوده‌اند. هسته تشیع را باید در میراث تشیع اصولی جست‌وجو كرد. تشیع اصولی آنطور كه عبدالجلیل قزوینی در كتاب نقض معرفی می‌كند قائل به تحریف و بروز نقص و زیادت در قرآن نیست. با خط غلات و مفوضه مخالف است. با وجود اعتقاد به نص بر امامت و انتقاد از منطق سقیفه اما مخالف بی‌احترامی به صحابه و همسران پیامبر اعظم است. در اندیشه‌های كلامی منظری توحیدی و ضدجبرگرایانه دارد. در نقل احادیث جانب نقدهای اصولی را رعایت می‌كند و مشی اخباری ندارد. به اجتهادات فقهی مذاهب دیگر با وجود آنكه انتقاد فقهی دارد اما احترام می‌گذارد و آن را در چارچوب اختلاف فقها می‌بیند. اینها بخشی از مواردی است كه عبد الجلیل قزوینی به عنوان نشانه‌های شیعه اصولیه نام برده است.

استاد مهمان موسسه مطالعات پیشرفته پرینستون

منبع: روزنامه اعتماد