كلامِ شریف

1402/6/5 ۰۹:۴۵

كسانی كه با كلام اسلامی و به ویژه كلام شیعه آشنایی دارند، می‌دانند كه سیدمرتضی علم‌الهدی(ره) جایگاهی بس رفیع و بلندپایه در میان متفكران و متكلمان امامیه دارد. برادر او شریف رضی(ره) البته به واسطه كتاب «نهج‌البلاغه» نزد ما شناخته‌ شده‌تر است.

نگاهی به كتاب «شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» نوشته حسن انصاری

عظیم محمودآبادی: كسانی كه با كلام اسلامی و به ویژه كلام شیعه آشنایی دارند، می‌دانند كه سیدمرتضی علم‌الهدی(ره) جایگاهی بس رفیع و بلندپایه در میان متفكران و متكلمان امامیه دارد. برادر او شریف رضی(ره) البته به واسطه كتاب «نهج‌البلاغه» نزد ما شناخته‌ شده‌تر است. سیدمرتضی كه شاید مهم‌ترین شاگرد شیخ مفید و استاد شیخ طوسی بود، با آثار، نوشته‌ها و تربیت شاگردانی كه پروراند تاثیری بی‌بدیل در اندیشه و كلام شیعی از خود برجای گذاشت. علی بن حسین بن موسی (۳۵۵-۴۳۶ق) مشهور به «شریف مرتضی» فقیه و متكلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعه در دوره آل‌بویه بود. سید مرتضی مانند پدر و برادرش سید رضی، مدتی نقیب طالبیان، امیرالحاج و رییس دیوان مظالم بود و در بغداد زندگی می‌كرد و نزد خلفای عباسی و حاكمان آل‌بویه احترام ویژه‌ای داشت. سید مرتضی بر حجیت عقل در عقاید و مباحث كلامی تاكید و علاوه بر آن، در اندیشه‌های فقهی خود نیز رویكردی عقل‌گرایانه داشته است. وی از پیشگامان روش اجتهادی در فقه شیعه دانسته شده است كه برخلاف اخباریان، در استنباط احكام از ادله عقلی بهره می‌برده است. آثار بسیاری در فقه، اصول فقه، تفسیر قرآن از او بر جای مانده است. سید مرتضی همانند استادش شیخ مفید، حجیت خبر واحد را انكار می‌كرده است. به باور او، استناد به خبر واحد نه‌تنها در موضوعات اعتقادی جایز نیست، بلكه در استنباط احكام فقهی نیز راهی ندارد. 

با وجود اهمیتی كه سیدمرتضی در كلام شیعه دارد اما آثار چندانی از او یا درباره او به فارسی منتشر نشده است. اما به تازگی كتابی به قلم پروفسور حسن انصاری استاد تاریخ و كلام شیعه درباره وی به زبان فارسی به چاپ رسید كه می‌تواند تاحدودی خلأ پیشین را جبران كند.

انصاری استاد موسسه مطالعاتی پیشرفته پرینستون امریكا است كه پیش از این مقالات متعددی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و عربی از وی در مدخل‌های دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه ایرانیكا و... به چاپ رسیده است. همچنین كتاب‌هایی از وی به فارسی و انگلیسی منتشر شده كه از آن جمله می‌توان به «میان كلام و فلسفه» (نشر كتاب رایزن) و «تشیع امامی در بستر تحول» (نشر ماهی) اشاره كرد. به تازگی نیز چهار مجلد به نام‌های «از میراث غلات»، «زیدیه در ایران»، «جستارهایی درباره ادبیات كرامیه خراسان» و همین كتاب «شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» توسط انتشارات علمی منتشر شده است.

چنان‌كه از عناوین این كتاب‌ها فهمیده می‌شود، انصاری محور پژوهش‌های خود را موضوعاتی قرار داده كه كمتر درباره آنها به ویژه به زبان فارسی كتابی منتشر شده باشد.

برای نمونه درباره شریف مرتضی در حد اطلاع راقم این سطور اثر مستقلی وجود نداشت مگر دو كتاب «اندیشه سیاسی سید مرتضی» نوشته محمود شفیعی (انتشارات بوستان كتاب) و كتاب «میراث مرتضوی» نوشته حمید عطایی نظری (نشر طه). كتاب دوم هم البته به تازگی منتشر شده و مجموعه‌ای از مقالات است كه از قضا یكی از مقالاتش ترجمه‌ای است از مقاله دكتر حسن انصاری.

ویژگی كتاب انصاری درباره شریف مرتضی این است كه در آن چندان به اموری از قبیل زندگی و مسائل پیرامونی شخصیت سیدمرتضی نپرداخته و مستقیما آرای كلامی وی را مورد توجه قرار داده است. كتابی با موضوع كاملا تخصصی كه البته به سبب قلم روان و ادبیات معلم‌گونه انصاری، مخاطبان غیرمتخصص اما علاقه‌مند نیز حتما می‌توانند از آن بهره كافی ببرند.

«شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» در پنج فصل كلی تنظیم شده است كه به ترتیب عبارتند از:

1- شریف مرتضی و نظریه امامت؛ در این فصل به مسائلی از قبیل نظریه امامت شریف مرتضی و شیخ طوسی و ردیه‌های اهل سنت، نقد امامت شیعی از صاحب‌عباد تا قاضی عبدالجبّار معتزلی، بحث امامت از هشام‌بن حكم تا تلخیص الشافی شیخ طوسی، اختلاف نظر شیخ طوسی و شریف مرتضی درباره موضوع علم امام، برداشتی نادرست از كلام شریف مرتضی درباره حادثه كربلا و... پرداخته شده است.

2- شریف مرتضی به مثابه یك متكلم بهشمی؛ در این فصل به مباحثی چون شریف مرتضی و معتزله، شریف مرتضی و ابن‌سینا، ردیه شریف مرتضی بر فلاسفه، معتزله و امالی نویسی و كتاب‌های شریف مرتضی و حاكم جشمی و... پرداخته شده است.

3- شریف مرتضی و اصول فقه؛ در این فصل نیز به مسائلی از قبیل كتابی كه شریف مرتضی برای تدریس خارج اصول فقه چه كتابی را مبنا قرار داده بود؟ جای خالی الذریعه مرتضی در آموزش اصول فقه، یك نمونه از برخورد آگاهانه شریف مرتضی با جعل حدیث و... پرداخته شده است.

4- اعتبارسنجی میراث منسوب به شریف مرتضی؛ در این فصل هم مواردی از قبیل تفسیر منسوب به شریف مرتضی درباره سوره «هل اتی» و نكته‌هایی درباره آثار وی مورد بررسی قرار گرفته است.

5- میراث مكتوب شریف مرتضی؛ در آخرین فصل این كتاب به مباحثی از قبیل بر آثار شریف مرتضی چه رفته است؟ رساله ردّ سهوالنّبی اثر شیخ مفید یا شریف مرتضی، نسخه‌های نهج‌البلاغه و كتاب‌های شریف مرتضی در یك كتابخانه سنی در دمشق قرن هفتم و... پرداخته شده است.

«شریف مرتضی و جایگاه او در تاریخ الهیات اسلامی» نوشته حسن انصاری توسط انتشارات علمی در 386 صفحه منتشر شده است و هم‌اكنون در دسترس علاقه‌مندان به كلام شیعه قرار دارد.

منبع: روزنامه اعتماد