صاحب مكتب تاریخ‌نگاری اسلامی

1401/10/21 ۱۱:۰۲

سیدجعفر شهیدی از جمله شخصیت‌های فرهنگی است كه كمتر شناخته شده است. شهیدی دانشمندی دین‌پژوه بود كه علاوه بر تعهد علمی، بر تعهد مذهبی نیز اصرار می‌ورزید. در سال 1320 برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف شد.

در حوالی سالگرد درگذشت سید جعفر شهیدی

محمود فاضلی: سیدجعفر شهیدی از جمله شخصیت‌های فرهنگی است كه كمتر شناخته شده است. شهیدی دانشمندی دین‌پژوه بود كه علاوه بر تعهد علمی، بر تعهد مذهبی نیز اصرار می‌ورزید. در سال 1320 برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف شد. پس از هشت سال به‌علت بیماری به ایران بازگشت. در فقه و اصول و ادبیات عرب چنان تبحر یافت كه از سوی آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی به كسب درجه اجتهاد نائل آمد. پس از بازگشت به ایران به قم رفت و در كلاس‌های درس آیت‌الله بروجردی و بسیاری از بزرگان دینی حضور یافت. هم‌زمان تحصیلات دانشگاهی را هم پی گرفت. در دو رشته معقول و منقول (الهیات) و زبان و ادبیات فارسی مدرك لیسانس گرفت.

سپس دكترای زبان ادبیات فارسی را از استادان صاحب‌نام دانشگاه تهران دریافت كرد و بلافاصله عضو هیات علمی دانشگاه شد. تدریس برای او یك شغل نبود، او به این كار عشق می‌ورزید. دوران تدریس و فعالیت او در دانشگاه تهران دوران طلایی دانشكده ادبیات بود. در دهه 1350 شهیدی و استادان جوان دانشگاه محیط آنجا را به یك آكادمی علمی تبدیل كردند، چنانكه بسیاری از دانشمندان و دانشجویان خارجی به ایران روی آوردند. همزمان به بسیاری از كشورهای اسلامی و غیر اسلامی همچون مصر، عراق، اردن، الجزایر، عربستان، عمان و چین سفر كرد و در نشست‌های ادبی - اسلامی شركت كرد. تسلط شهیدی به زبان و ادبیات عرب و سابقه اقامت نسبتا طولانی در كشورهایی همچون عراق با پیچیدگی‌های مزمن سیاسی، قومی و مذهبی، از او شخصیتی فرامنطقه‌ای ساخته بود.

بعد از تشكیل موسسه لغت‌نامه دهخدا، معاونت سازمان را برعهده گرفت. دهخدا از سیدجعفر شهیدی دعوت به همكاری كرد. بعد از درگذشت محمد معین، شهیدی مسوولیت اداره سازمان لغت‌نامه دهخدا را برعهده گرفت و نقش مهمی در به ‌پایان رساندن لغت‌نامه دهخدا داشت و كار نیمه تمام دكتر معین را نیز در نگارش فرهنگ معین به ‌پایان رساند. اولین كتابش را در نجف در رد احمد كسروی نوشته بود، هرچند بر خوب بودن كارهای تاریخی او تاكید داشت. دیگر كتابش، سه جلد «جنایات تاریخ» توسط ساواك توقیف شد اما در چاپ بعدی بعضی مطالب انتقادی را حذف كرد. او در زمینه ادبیات عرب و فارسی استادی بنام بود. شهیدی به‌ دلیل دانش گسترده اسلامی و تسلط بر متون ادبی و تاریخی، مهارت و شناخت جامعی كسب كرده و صاحب سبك و شیوه‌ای نو در درك متون تاریخی بود. می‌توان او را صاحب مكتب تاریخ‌نگاری در تاریخ اسلام دانست. نگاه او به تاریخ اسلامی بر این اساس بود كه تاریخ به‌دلیل ارتباطی كه با سیاست دارد، با منافع ارباب قدرت تضاد پیدا می‌كند و در نتیجه كمتر اثر تاریخی را می‌توان یافت كه بدون گرایشات سیاسی یا كلامی مورخ نوشته شده باشد.  در تاریخ‌نگاری شهیدی، تاریخ مانند شمشیری دولبه است كه اگر نادانسته و از سر ناخبرگی با آن برخورد شود و ساده لوحانه به ناقلان و نویسندگان آن اعتماد كنیم، به خطا رفته‌ایم. تاریخ جای ساده‌انگاری نیست. مورخ رسالتی بزرگ بر دوش دارد، زیرا همه طبقات جامعه با آن سروكار دارند. مورخ بر لبه پرتگاه گام برمی‌دارد و بهتر است همه عوامل و اسباب را به شیوه‌ای محققانه بررسی كند و به اقتضای عصر و شرایط زمانه توجه كند، تا به نگارش تاریخی صحیحی موفق شود و نسل آینده را از آنچه درگذشته اتفاق افتاده آگاه كند.

از نگاه شهیدی، تاریخ مجموعه‌ای انباشته از افسانه، داستان و رویدادهای حقیقی است و برای استفاده از متون مربوط به تاریخ اسلام و طبقه‌بندی این متون و استخراج تاریخ صحیح، نیازمند ابزار هستیم. او تاریخ را چون انباری دربسته می‌داند كه در آن سنگ‌های گران‌بها و تقلبی هر دو موجود است. برای ورود به انبار به كلید نیازمند است و كلید برای گشودن این گنجینه «زبان» است. با توجه به اینكه نخستین اسناد درباره تاریخ اسلام به زبان عربی نوشته شده است، شهیدی اطلاع از زبان عربی را در حد دریافت مطالب از متن‌های دست اول، ضروری می‌دانست و باور داشت محقق تاریخ باید حادثه تاریخی را با شرایط جغرافیایی، فرهنگی، اعتقادی، اجتماعی و اقتصادی همان عصر بسنجد.

كتاب‌های «پس از پنجاه سال» و «تاریخ تحلیل اسلام» از مهم‌ترین تالیفات او درباره حوادث قرون اولیه اسلامند. او نگاه نقادانه به‌ منابع اصلی تاریخ اسلام داشت و بسیاری از مطالب نوشته‌شده مستشرقان را در این باره نمی‌پذیرفت. شهیدی با نگاهی جدید كتاب «تاریخ تحلیلی اسلام» را نوشت كه تا پیش از او در ایران سابقه نداشت. او كه اندیشمندی باسواد، سخت‌كوش و علاقه‌مند به فرهنگ بود، در 23 دی 1386 در 89 سالگی درگذشت و در 26 دی 1386 در امام‌زاده عبدالله (شهرری) به خاك سپرده شد.

منبع: روزنامه اعتماد