چله شب زایش دوباره خورشید است

1393/10/10 ۱۳:۲۰

نشست "یلدای ایرانی: اسطوره ها، آیین ها و کارکردها" با حضور فريد قاسملو و محمد جعفر قنواتي در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد. به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نشست «یلدای ایرانی: اسطوره‌ها، آیین‌ها و کارکردها» با حضور دکتر فرید قاسملو، عضو ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻨﻴﺎد داﺋﺮه‌اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ و محمدجعفر قنواتی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ عامیانه سه‌شنبه 9 دی‌ماه در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد.

نشست "یلدای ایرانی: اسطوره ها، آیین ها و کارکردها" با حضور فريد قاسملو و محمد جعفر قنواتي در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد.

به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، نشست «یلدای ایرانی: اسطوره‌ها، آیین‌ها و کارکردها» با حضور دکتر فرید قاسملو، عضو ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺑﻨﻴﺎد داﺋﺮه‌اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ و محمدجعفر قنواتی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ عامیانه سه‌شنبه 9 دی‌ماه در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد.

قاسملو دراین نشست ضمن تجلیل از سید حسن تقی‌زاده که مطالعات‌ گاه شماری جهان، وامدار اوست گفت: در ایران سه نوع تقویم رایج است؛ تقویم ملی، تقویم مذهبی و تقویم مردمی. تقویم شمسی تقویم رسمی ایرانیان است و باید با افتخار عنوان کرد که این تقویم یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است که بیش از یک هزار سال قدمت دارد.

او افزود: تقویم هجری قمری نیز یکی از تقویم‌هایی است که درکشور ما برای انجام مراسم‌ دینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و تقویم قمری با اینکه در میان مسلمانان کاربرد دارد اما از الکن‌ترین تقویم‌های جهان است.

قاسملو با بیان این مطلب که تقویم عامیانه ایرانی از اعتدال ربیع آغاز می‌شود، گفت: اگر ما بتوانیم طول یک سال یا حتی یک دوره بزرگ‌تر از یک سال را با در نظر گرفتن موقیعت‌های تقویمی خاص پیمایش کنیم می‌بینیم در یک سال چه موقیعیت‌هایی از نظر تقویم به وجود می‌آید که حائز اهمیت است.      

این پژوهشگر حوزه تاریخ علم با اشاره به تقویم عامیانه در ایران گفت: تقویم عامیانه برای بررسی جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این تقویم براساس آداب و شعائر رفتار انسانی در جوامع پدید می‌آید و در تقویم عامیانه ایران روزهایی چون نوروز، شب چله، جشن سده، چهارشنبه سوری، سیزده بدر دارای اهمیت هستند.

وی افزود: با بررسی این روزها می‌بینیم که این پنج گانه رایج در تقویم عامیانه خصلت‌ها و کارکردهای و تعاریف اسطوره‌ای نیز دارند. حال بحثی که پیش می‌آید این است که در این موارد، اولویت رفتاری مردمان باستان چه بوده است. یعنی یک موقیعت اسطوره‌ای بر یک رخداد فیزیکی (لحظه‌ای یا تقویمی) منطبق شده، یا یک رخداد فیزیکی یا لحظه‌ای یا تقویمی دچار تعاریف اسطوره‌ای و کارکردهای اسطوره‌ای شده است که به نظر می‌رسد این مفهوم دوم اتفاق افتاده است.

قاسملو گفت: هریک از این روز‌ها و شب‌های خاص براساس لحظه‌ای خاص در طول سال شمسی به وجود آمده‌اند که مبادی فیزیکی خاصی دارند. براساس تعبیر کوپرنیکی از شناخت جهان که خورشید را مرکز قرار داد و اعلام کرد که زمین در مداری بیضوی به دور خورشید می‌چرخد جاذبه سایر سیاره‌ها در سرعت چرخش زمین به دور خورشید تاثیر می‌گذارند و از این رو همواره یک سال شمسی به صورت کامل ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه نخواهد بود و تغییراتی در این عدد به‌وجود می‌آید و براساس این تغییرات محاسبه لحظه تحوبل سال ایرانی از دشوار‌ترین محاسبات فیزیک به شمار می‌رود.

وی با اشاره به طولانی‌ترین شب سال (شب چله) و طولانی‌ترین روز سال که انقلاب تابستانی نام دارد گفت: براساس اسناد موجود مباحث تقویمی شامل نوروز، شب چله و جشن سده در میان ایرانی‌ها از قدمتی سه هزار سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) برخوردار بوده است. براساس تحقیقات موجود تقویم عامیانه ایران قدمتی بسیار طولانی دارد و از این تقویم همچنان برای آبیاری مزارع کشاورزی استفاده می‌کنند.

قاسملو با اشاره به چله در تقویم عامیانه ایرانی گفت: دو موقعیت گاه‌شمارانه در طول یک سال خورشیدى با کارکردهاى فرهنگ عامه، یکى در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگرى در آغاز زمستان (دى ماه) هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است.

قاسملو گفت: چله در متون نجومی جایگاهی نداشته اگرچه موضع حداکثر گرما و سرما در نیمکره شمالى تبیین شده، که به هنگام چله زمستان و چله تابستان قابل تطبیق است، اما به هنگام آغاز چله‌ها هیچ اشاره‌اى وجود ندارد.

وی گفت: در فرهنگ عامه پشت سرگذاشتن چله‌ها و از آن میان چله زمستان به‌عنوان سخت‌ترین هنگام سال (آغاز آن شب چله نامیده می‌شود)، با آداب خاصى همراه است. بنا به گزارش کراسنوولسکا وجود دو چله در هر سال، احتمالا تحت تأثیر تقسیم سال به دو بخش گرم و سرد به‌وسیله هند و ایرانیان و در عصر ودایى هند حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد بوده است.

قاسملو گفت: با توجه به اهمیت زمستان بین مردم براى مواجهه با سرماى سخت و زنده ماندن، بخش زمستانى این نظام گاه‌شمارى بسیار بیشتر از بخش تابستانى آن در بین مردم محفوظ مانده و چله تابستان در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. چله زمستان از اول دى (در تقویم کنونى ایران) آغاز می‌شود و تا دهمین روزِ بهمن‌ماه ادامه دارد. به‌این ایام چله بزرگ می‌گویند. از دهم بهمن تا پایان این ماه چله کوچک بوده است. درباره چله تابستان تنها به ذکر این اکتفا کرده‌اند که از اول ماه سرطان (تیر) آغاز می‌‌شود.

 وی افزود: دراین نظام گاه‌شمارى، چله زمستان به همراه چند موقعیت دیگر شامل سده، چارچار، سرما پیرزن، عملا تمامى فصل زمستان را می‌پوشاند، اما به سختى می‌توان چنین پوششى را براى دیگر فصول یا حتى فصل تابستان به لحاظ قرار داشتن چله تابستان در آن یافت. چله زمستان از اول دى آغاز می‌شود که شب قبل از آن، شب چله، واجد آیین‌هاى بسیارى در ایران است. چله بزرگ تا دهم بهمن به طول می‌انجامد که پایان آن با جشن سده گرامى داشته می‌شود.

قاسملو درباره چهارچهار گفت: دوره برخورد چله‌هاى بزرگ و کوچک به‌عبارت دیگر، روزهاى پایانى چله بزرگ و روزهاى نخستین چله کوچک چارچار نامیده می‌شود که احتمالا مخفف چهارچهار، چهار روز پایانى چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک است.

وی افزود: پایان چله کوچک اول اسفند را روز جشن مادرِ زمین دانسته است. از پایان چله کوچک تا هنگام نوروز در بخش‌هاى مختلف ایران دوره‌هاى زمانى گوناگونى وجود دارد که فصل مشترک همه آن‌ها پر کردن روزهاى باقى مانده بین اسفند تا حوالى نوروز است. از جمله این دوره‌هاى زمانى، سرما پیرزن یا چله پیرزن در یک دوره هفت روزه است. براساس یک داستان، اهمن و بهمن فرزندان سرما پیرزن هستند. اهمن فقط چهل روز و پس از آغاز زمستان زندگى کرد و بهمن فقط بیست روز.

قاسملو در پایان سخنانش گفت: در گذشته هر یک از شب‌هاى آغاز چله بزرگ و کوچک آداب خاص خود را داشته، اما امروزه در ایران تمامى این آداب حول شب آغاز چله بزرگ  یعنی شب چله متمرکز است. این آداب با کمابیش تفاوتى در سراسر ایران انجام می‌شده است.

 در ادامه محمدجعفر قنواتی گفت: هنوز در برخی از مناطق ایران از جمله استان مرکزی، اراک، محلات و برخی روستاهای استان خوزستان چله تابستان را جشن می‌گیرند. از جمله جشن‌هایی که به مناسبت چله تابستان برگزار می‌شود جشن خرما پزان است.

وی گفت:‌گاه‌شماری عامیانه ویژگی‌های خاص خودش را دارد و با توجه به اینکه مردم ایران کشاورز و دامپرور بوده‌اند در زمستان بی‌کار بودند و مجبور نبودند که برخلاف سایر فصل‌های سال صبح زود از خواب بیدار شوند. از این رو شب‌ها تا دیر وقت بیدار بودند و برای همین در فصل زمستان سنت قصه‌گویی رواج داشته است و در تابستان از قصه‌گویی خبری نبوده است.

این پژوهشگر فرهنگ مردم گفت: در فاصله شب چله تا چله کوچک در برخی از نقاط ایران جشن برگزار می‌شده است و در برخی مناطق نیز جشن‌های زمستانی با نوروز به پایان می‌رسیده است.

به گفته قنواتی یکی از ویژگی جشن‌های اجتماع افراد مختلف در کنار هم بوده است و در جشن‌هایی ایرانی همواره مراسم دعا نیز برگزار می‌شد و هر جشن آیین و آداب و غذای خاص خودش را داشته است.

این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: درشب چله نیز در هر یک از مناطق ایران مراسم خاصی برگزار می‌شده و خوردن میوه‌ها و تنقلات خاصی در این شب رواج داشته است. مثلا انار و هندوانه از میوه‌های اصلی شب یلدا در مناطق مختلف ایران بوده‌اند.

وی گفت: در بیشتر مناطق ایران چون شب چله از جشن‌های قدیمی ایرانی محسوب می‌شود، مردم خانه تکانی می‌کردند و همچون نوروز در شب چله به یکدیگر هدیه می‌دادند. اما امروزه در این شب تنها به دخترانی که نامزد کرده‌اند و هنوز به خانه بخت نرفته‌اند از سوی خانواده داماد هدیه داده می‌شود(هدایایی که شامل طبق‌های میوه و خشکبار و پارچه است) البته به نوعروسان از سوی خانواده دختر هدایایی داده می‌شود.

این پژوهشگر فرهنگ عامیانه افزود: یکی از هدایایی که همواره در شب چله مرسوم بوده چراغ روشن بوده است. در واقع با هدیه دادن چراغ به تولد دوباره خورشید کمک می‌کردند.

قنواتی با اشاره به کاربرد کلمه یلدا به جای شب چله گفت: با اینکه یلدا کلمه‌ای فارسی و قدیمی است و در ادبیات ما بسیار به کار رفته اما در تحقیقاتی که انجام داده‌ام از ۱۰ سال پیش به این سو است که از این کلمه در برخی از مناطق به جای شب چله استفاده می‌کنند.

وی افزود: در فرهنگ ایرانی در شب چله، آیین بخت‌گشایی هم اجرا می‌شد. همچنین در این شب آتش بازی نیز انجام می‌شده و در برخی مناطق به مناسبت شب یلدا سبزه نیز می‌گذاشتند. همچنین در این شب آیین باران نیز برگزار می‌کردند.

 قنواتی در پایان سخنانش گفت: در برخی از مناطق ایران معتقد بودند که شب چله نحس است. از این رو تا صبح بیدار می‌مانند و آتش می‌افروختند و چراغ‌های خانه را تا صبح روشن نگاه می‌داشتند. البته همچنان در برخی از نقاط ایران همچنان تا صبح یک چراغ را روشن نگاه می‌دارند.

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران