۱۶ نکته درباره ما و افغانستان / حسن انصاری

1401/1/31 ۱۱:۴۷

هر گونه تلاشی برای ايجاد گسست ميان ايران و افغانستان محکوم به شکست است. فرهنگ اين دو کشور فرهنگ مشترک چند هزار ساله است و فرهنگ دينی و مذهبی و زبانشان پيوندهای عميق دارد.

حسن انصاری، عضو هیئت علمی دانشگاه پرینستون، یادداشتی درباره مناسبات ایران و افغانستان در کانال خود منتشر کرده است که متن آن را می‌خوانید؛

۱) اهل سنت افغانستان از حنفيان‌اند. حنفی‌ها به دلايل مختلف بيشترين قرابت را از لحاظ کلامی با شيعه داشته‌اند. در سده‌های نخستين بيشتر حنفی‌ها يا معتزلی بودند و يا بر مذهبی نزديک به مرجيان جهمی. اين مذاهب از نقطه نظر توحيد تنزيهی به شيعه بسيار نزديکند.

۲) در سده‌های بعدی هم حنفی‌ها مذهب ماتريدی را پذيرا شدند. ماتريدی‌ها از نقطه نظر کلامی نسبت به اشاعره به شيعه نزديکترند. خود امام ابوحنيفه از دوستداران اهل بيت(ع) بود و از برخی قيام‌های علويان حمايت کرد. در چند سده نخست حنفيان بيشترين ارتباط را با زيديه و شيعه امامی در بغداد داشتند.

۳) در عصر سلجوقی ارتباط شيعيان امامی و حنفيان ری و جبال و عراق عجم بيش از پيش شد. به نحوی که نويسنده کتاب نقض همواره از آنان به عنوان حنفيان اهل عدل سخن می‌راند. علمای اماميه در سده ششم ری نزديکترين ارتباط را با حنفيان اين شهر داشتند و حنفيان مجالس منظم دهه محرم را برگزار می‌کردند.

۴) معتزليان حنفی مذهب کتاب‌ها در فضائل اهل بيت(ع) نوشته‌اند. دليل دوم پيوند حنفی‌ها با شيعيان امامی زبان فارسی بود. برای قرن‌ها اين زبان به عنوان زبان فرهنگی و مشترک همه خراسانيان و فرارودان در مجالس وعظ و درس و حتی در نوشته‌های فقهی و پاسخ استفتائات فقهی از سوی حنفيان به کار می‌رفت.

۵) بنابراين زبان فارسی به عنوان عامل پيوند ميان حنفيان خراسان و شيعيان بود. اين عامل بعدا در دوران سيطره زبان فارسی در شبه قاره و عصر امپراتوری گورکانی که مذهب حنفی مذهب غالب بود خود موجب ارتباط بيشتر شيعيان شبه قاره و حنفيان شد.

۶) بنابراين حنفيان شبه قاره و بخشی از آنچه امروز افغانستان فعلی را تشکيل می‌دهد همراه با حنفيان منطقه غربی‌تر که بخشی از خراسان بزرگ را تشکيل می‌دادند با شيعيان و ادبيات فارسی ايران ارتباط بسيار نزديکی داشتند.

۷) متأسفانه از سده هجدهم که تمايلات سلفی و وهابی در شبه قاره نفوذ کرد اين ارتباط کم‌رنگ شد. هم ارتباط فرهنگی با ادبيات فارسی و هم نزديکی‌های فکری و کلامی آنان با بخش عظيمی از حنفيان خراسان. با اين وصف تا امروز سنت کهنسال حنفی ارتباط گسست‌ناپذيری با زبان فارسی دارد.

۸) بيشتر عالمان اصلی و مهم مذهب حنفی در طول تاريخ از خراسان بوده‌اند: از بلخ و بخارا و سمرقند و خوارزم و ... بسياری از کتاب‌های فقه و کلام و مذهب حنفيان به زبان فارسی است. حتی در کتاب‌های عربی حنفيان بسياری از کلمات به فارسی است. استفتائات به زبان فارسی است و پاسخ‌ها هم به فارسی.

۹) سبب وجود زبان فارسی در نوشته‌های حنفيان اين بود که مخاطبان آنها در خراسان بزرگ و فرارود فارس‌زبان بودند و يا فارسی زبان فرهنگی و علمی آنان بود. با روند گسترش حنفی‌گری به سوی آناتولی و آسيای صغير همراه با مهاجرت ترکان به بخش‌های غربی زبان فارسی نيز بدان سو گسترش بيشتر پيدا کرد.

۱۰) ادبيات مذهب حنفی در شام و مصر در سده‌های گذشته با ادبيات فقه حنفی در خراسان و فرارود نوعی گسست را نشان می‌دهد که دليلش هم سهم مهم زبان فارسی است در نوشته‌های حنفيان خراسان. مهمترين فقيهان حنفی تا سده هفتم قمری همگی با چند استثناء از خراسان بوده‌اند.

۱۱) خود امام ابو‌حنيفه ايرانی بود و بيشتر شاگردان او از خراسان و ساير مناطق ايران بودند. ابو‌حنيفه حتی قرائت نماز را به زبان فارسی جايز می‌دانست. اساسا يکی از عوامل رشد اسلام در فرارود در سده‌های نخستين مذهب مرجی بود و حنفيان سهم مهمی در اين زمينه داشتند.

۱۲) در سده‌های بعد هم اسلام در شرق آسيا بيشتر از طريق حنفيان گسترش پيدا کرد و زبان فارسی هم بدين ترتيب راه خود را به چين و برخی مناطق آسيای دور باز کرد.

۱۳) بنابراين هويت افغانستان را چه از لحاظ دينی و چه از لحاظ زبانی و فرهنگی نمی‌توان از ايران و خراسان جدا دانست. تفکر وهابی البته مانع بزرگی است منتهی حنفيان بيش از ديگران به خوبی می‌دانند که مذهب امام ابوحنيفه نمی‌تواند پيوندی با مذهب محمد بن عبد الوهاب و سلفيان پيدا کند.

۱۴) اسلاف وهابيت از اصحاب حديث قديم بغداد و شام بيشترين انتقادها را از امام ابوحنيفه داشته‌اند. در طرف مقابل اخطب خوارزم (خوارزمی) که يکی از مهمترين کتاب ها را در فضائل ابو‌حنيفه نوشته خود نويسنده دو کتاب مهم يکی در فضائل امام علي بن ابی طالب و ديگری درباره مقتل امام حسين است.

۱۵) بنابراين هر گونه تلاشی برای ايجاد گسست ميان ايران و افغانستان محکوم به شکست است. فرهنگ اين دو کشور فرهنگ مشترک چند هزار ساله است و فرهنگ دينی و مذهبی و زبانشان پيوندهای عميق دارد. اصلا وحدتی است در عين کثرت.

۱۶) تفکر حنفيان و شيعيان از انديشه تکفيری سلفيان جداست. به لطف زبان فارسی، به لطف قرابت دينی و مذهبی و کلامی و به لطف ‌ايرانشهر‌ و خراسانش قرن‌هاست که مردمان همه اين سرزمين ها همزيستی مسالمت‌آميز داشته‌اند.

منبع: ایکنا