1393/9/26 ۱۰:۱۰
گرچه برای واژه پژوهش تعریف‌ها و معادل‌های گوناگونی ارائه شده است، اما فصل مشترک همه آنها این است که «پژوهش عبارت است از تفکر نظام یافته و هدفمند برای شناسایی و تشخیص مسائل اساسی و ارائه راهکارهایی برای آن.»
به بیانی دیگر، شالوده اصلی مفهوم پژوهش، همان تفکر نظام یافته است و این تفکر نیز باید هدفمند بوده و علاوه بر اینکه به شناسایی مسائل موجود در جامعه منجر شود، باید راهکارهایی را برای رفع آن نیز در پیش رو قرار دهد. البته چنانچه پژوهش «کاربردی» نبوده و «بنیادی» باشد، انتظار می‌رود که نتایج آن بتواند دانش موجود را توسعه دهد. با در نظر داشتن این مفهوم، به راحتی می‌توان دریافت که دلیل اصلی جذاب‌تر بودن، اثرگذارتر بودن و موفق‌تر بودن برخی از پژوهش‌ها، بدون تردید مسأله‌محور و هدفمند بودن آنها است.
سنجش و ارزیابی پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که میان این مفهوم و مقوله‌های پژوهش‌های «بانفوذ» و پژوهش‌های «باکیفیت»، ارتباطی مستقیم وجود دارد. «نفوذ علمی» و «کیفیت علمی»، دو مفهوم از مفاهیم نظری مطرح در حوزه علم‌سنجی هستند که امکان تفکیک و شناسایی دو دسته مهم از پژوهش‌های موفق را فراهم می‌سازند. از این دیدگاه، پژوهش‌های بانفوذ، آنهایی هستند که توجه بخش بیشتری از جامعه مخاطب را به خود جلب می‌کنند و در واقع بیشتر دیده می‌شوند و پژوهش‌های باکیفیت، پژوهش‌هایی هستند که برای رفع مسائل موجود، راه‌حل‌های مؤثرتری را ارائه می‌دهند. بدیهی است که ممکن است یک پژوهش در اوایل دوران پس از انتشار خود، نفوذ بالایی داشته باشد، اما بتدریج از میزان نفوذ آن کاسته شود؛ در مقابل، ممکن است با وجود باکیفیت بودن یک پژوهش، در دوران اولیه پس از انتشار خود نتواند نفوذ لازم را کسب کند. در مجموع، هم نفوذ علمی و هم کیفیت علمی، مقوله‌های مهمی هستند و مطلوب آن است که یک پژوهش موفق، از هر دو ویژگی برخوردار باشد. اما به هر حال، برخوردار بودن از حداقل یکی از این دو ویژگی نیز می‌تواند تا حد زیادی یک پژوهش را مفید نشان دهد، زیرا نمی‌توان پژوهشی را مفید توصیف کرد که نه از نفوذ علمی بالایی برخوردار باشد و نه از کیفیت علمی بالایی. نکته اینجا است که الزاماً همه پژوهش‌ها، در رده پژوهش‌های بانفوذ و باکیفیت قرار نمی‌گیرند و هستند بسیار پژوهش‌هایی که انجام می‌شوند، اما نه از نفوذ بالا در آنها خبری هست و نه از کیفیتی مطلوب. در واقع، اینها که بویژه در کشورهای در حال توسعه به وفور یافت می‌شوند را باید «شبه‌پژوهش» نامید، نه پژوهش‌های واقعی؛ چرا که پژوهش‌های واقعی، پژوهش‌هایی مسأله‌محور، نظام‌مند و هدفمند هستند و به‌دلیل برخورداری از چنین ویژگی‌های ارزشمند، حتماً در طی زمان، درجه‌های بالایی از نفوذ و کیفیت را کسب می‌کنند و از اعتبار بالایی برخوردار می‌شوند. در مقابل، پژوهش‌های ضعیف یا شبه‌پژوهش‌ها، بیشتر در مجلاتی منتشر می‌شوند که آنها نیز از نفوذ و کیفیتی بالا برخوردار نیستند. مجلاتی که در صحنه رقابت‌های علمی، همواره از رقبای خود عقب مانده‌اند و با حداقل نفوذ و کیفیت علمی، به حیات خود ادامه می‌دهند. مجلاتی که بخش اعظمی از مقاله‌های آنها را همین شبه‌پژوهش‌ها تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین دلایلی که باعث می‌شود کشورها شبه‌پژوهش‌ها را از پژوهش‌های واقعی تفکیک کنند و همواره با تدوین سیاست‌هایی، راه را برای انجام پژوهش‌های بانفوذ و باکیفیت هموار سازند می‌توان به قرار زیر برشمرد:
1) شبه‌پژوهش‌ها توان لازم برای حل مسائل و مشکلات جامعه را ندارند.
2) شبه‌پژوهش‌ها از توان لازم برای توسعه دانش تخصصی برخوردار نیستند.
3) شبه‌پژوهش‌ها قدرت ایجاد تغییر و تحول علمی را در فرد و جامعه ندارند.
4) شبه‌پژوهش‌ها از توان لازم برای تبدیل شدن به اختراع یا نظریه برخوردار نیستند.
5) شبه‌پژوهش‌ها اعتبار علمی کسب نمی‌کنند.
6) شبه‌پژوهش‌ها در مجلات برتر (Top Ranking Journals) منتشر نمی‌شوند.
7) شبه‌پژوهش‌ها توسط پژوهشگران واقعی و توانمند انجام نمی‌شوند.
8) شبه‌پژوهش‌ها نمی‌توانند نشان‌دهنده جایگاه علمی واقعی کشورها و دانشگاه‌ها باشند.
9) شبه‌پژوهش‌ها گمراه‌کننده هستند.
10) و در نهایت اینکه، با زیادتر شدن تعداد شبه‌پژوهش‌ها، هیچ تغییری در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه رخ نمی‌دهد.
اما به‌راستی، آیا میان انتشار این شبه‌پژوهش‌ها و توسعه علمی و فناوری جوامع رابطه وجود دارد؟ آیا میان کیفیت و نفوذ علمی پژوهش‌های کشورها و سیاست‌های پژوهشی آنها رابطه وجود دارد؟ آیا میان کیفیت و نفوذ علمی پژوهش‌های کشورها و رفع مسائل اساسی جامعه آنها رابطه وجود دارد؟ آیا می‌توان گفت که کشورهای دارای پژوهش‌ها و مقاله‌های باکیفیت‌تر و بانفوذتر، همان کشورهای توسعه‌یافته‌ای هستند که بخش قابل توجهی از پژوهش‌هایشان به‌صورت مسأله‌محور، نظام‌مند و هدفمند تعریف می‌شود و از نتایج این پژوهش‌ها برای حل مسائل جامعه خود استفاده می‌کنند؟ آیا می‌توان گفت که پژوهش‌ها و مقاله‌های باکیفیت‌تر و بانفوذتر، بخش کوچک‌تری از پژوهش‌ها و مقاله‌های کشورهای در حال توسعه را تشکیل می‌دهند؟ آیا می‌توان گفت شبه‌پژوهش‌ها، در کشورهای در حال توسعه بسیار بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته وجود دارند؟ آیا می‌توان گفت برنامه‌ها، سیاست‌ها، ساز و کارها و بسترهای پژوهشی در کشورهای در حال توسعه بهگونهای است که بر زیادتر شدن این شبه‌پژوهش‌ها دامن می‌زنند؟ آیا می‌توان این نکته را مطرح کرد که در کشورهای در حال توسعه، شرایط ارزیابی پژوهش بهگونهای است که کار افراد با انجام همین شبه‌پژوهش‌ها نیز به پیش می‌رود و آنها چندان فشار و نیازی برای انجام پژوهش‌هایی واقعی و اصیل که در نهایت از نفوذ و کیفیت علمی بالاتری نیز برخوردار باشد احساس نمی‌کنند؟ و در نهایت اینکه آیا می‌توان نتیجه گرفت که میان زیادتر بودن حجم شبه‌پژوهش‌ها در یک کشور و میزان توسعه‌نیافتگی آن رابطه وجود دارد؟
واقعیت این است که پاسخ تمام این سؤال‌ها «مثبت» است و تأسفبارتر آنکه متأسفانه این شبه‌پژوهش‌ها یا پژوهش‌های ضعیف، در کشورهای در حال توسعه زیادتر هستند. علاوه بر این، کشورهایی که بین دانشگاه‌ها و صنایع‌شان رابطه بهتری وجود دارد، کشورهایی که از علم‌شان برای تأثیرگذاری بر فناوری استفاده می‌کنند، و کشورهایی که همواره با استفاده از راه‌حل‌های علمی و متفکرانه، درصدد رفع مشکلات خود هستند، جوامعی توسعه یافته‌اند که اتفاقاً بخش اعظمی از پژوهش‌ها و مقاله‌های منتشر شده آنها، از بالاترین نفوذ و کیفیت علمی در سطوح ملی و بین‌المللی برخوردار است. از همین رو است که هرچند روز به روز بر شمار مقاله‌های منتشره در برخی از کشورهای در حال توسعه افزوده می‌شود، اما دائماً این سؤال برای آنها مطرح است که «چرا با وجود افزایش تعداد مقالات‌شان در نشریات معتبر ملی و بین‌المللی، هنوز ساده‌ترین مسائل ملی‌شان ناتمام و حل‌نشده باقی مانده است؟» واقعیت این است که حجم قابل توجهی از مقاله‌های این کشورها، همان شبه‌پژوهش‌هایی هستند که در مجله‌هایی منتشر می‌شوند که به لحاظ نفوذ و کیفیت علمی، در سطح بالایی قرار ندارند و به لحاظ رتبه، در سطوح پایین یا متوسط به پایین رشته خود قرار می‌گیرند.
در این زمینه نیز تحقیقات علم‌سنجی حکایت از آن دارد که چنین امری به هیچ وجه اتفاقی نیست و دقیقاً به سیاست‌های کلان پژوهشی و حتی آموزشی کشورها بازمی‌گردد. هر کجا این سیاست‌های کلان به تقویت نفوذ و کیفیت علمی نظر داشته، راه به‌سوی انجام تحقیقات ارزشمندتر و انتشار مقاله‌های حاصل از آنها هموار شده و هر کجا این سیاست‌های کلان، انجام پژوهش‌های صوری و ظاهری را تشویق کند، راه برای انتشار شبه‌پژوهش‌ها در بخش پژوهش و مدرک‌گرایی در بخش آموزش هموار می‌شود. با این توضیحات، می‌توان انتظار داشت که در این زمینه، دو وظیفه اصلی باید در صدر برنامه‌ها و سیاست‌های پژوهشی کشور قرار گیرد:
1. اتخاذ تدابیری برای سوق دادن هر چه بیشتر پژوهش‌ها به سوی بانفوذتر و باکیفیت‌تر شدن و جلوگیری از انتشار بی‌رویه شبه‌پژوهش‌ها
2. شناسایی پژوهش‌های بانفوذتر و باکیفیت‌تر و ایجاد زمینه‌های لازم برای بهره‌مندی جامعه از آنها.
برای اجرای این سیاست‌ها، باید از تمامی توان موجود استفاده کرد و با عزمی جزم در این راه گام نهاد. در این میان، بهره‌گیری از دانش تخصصی علم‌سنجی می‌تواند نقش مؤثری ایفا کند؛ چرا که علم‌سنجی قادر است با ابزارها و روش‌هایی که در اختیار دارد، پژوهش‌های بانفوذ، باکیفیت و شبه‌پژوهش‌ها را از یکدیگر تفکیک کند و در سوق دادن پژوهش‌ها به سمت و سوی اثرگذاری بیشتر، سهمی مؤثر ایفا کند. در چنین شرایطی است که راه برای افزایش پژوهش‌های مسأله‌محور هموار می‌شود و با تکیه بر نتایج این دسته از پژوهش‌ها، می‌توان در راستای حل مشکلات موجود در کشور، گام‌های مؤثرتری برداشت. در چنین شرایطی است که با خاتمه هر پژوهش مسأله‌محور بنیادی، بخشی از دانش تخصصی توسعه می‌یابد و با اتمام هر پژوهش مسأله‌محور کاربردی، راهکارهایی علمی، عملی و اصولی برای رفع مشکلات ارائه می‌شود و از همه مهم‌تر اینکه، جامعه نیز تشنه دریافت نتایج این پژوهش‌ها و به کار بستن آنها خواهد بود. در چنین شرایطی است که می‌توان مفهوم واقعی «علم بزرگ» یا علمی را که متفکرانه توسط بخش‌های کلان جامعه، سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری می‌شود، به چشم دید و در نهایت اینکه در چنین شرایطی است که می‌توان به‌طور روزافزون شاهد توسعه هر چه بیشتر بخش‌های مختلف در کشور بود.
در غیر این صورت، روز به روز بر تعداد شبه‌پژوهش‌هایی که فقط به لحاظ شکل ظاهری شبیه پژوهش‌های واقعی هستند افزوده می‌شود؛ شبه‌پژوهش‌هایی نظیر مقاله‌های ضعیف، پایان‌نامه‌های بی‌اعتبار، طرح‌های تحقیقاتی غیرضروری و مانند آن، که جز به انتشار آثارشان به چیز دیگری نیندیشیده و برای رسیدن به اهداف خود، حتی از انجام انواع بداخلاقی‌های پژوهشی نظیر سرقت علمی، کپی‌برداری و مانند آن نیز فروگذار نخواهند کرد.
روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید