1400/6/14 ۰۹:۳۶
نشست مجازی «واکاوی اندیشه‌های ابوریحان بیرونی»، به مناسبت فرارسیدن ۱۳ شهریور، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی، دیروز و به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.
حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در این مراسم گفت: امسال به کتاب «التفهیم» ابوریحان که در باب علم نجوم است و مرحوم جلال‌الدین همایی با تصحیح و مقدمه گرانقدرش در سال ۱۳۵۲ آن را منتشر کرد، نگاهی داشتم. در یکی از صفحات کتاب، همایی در مقدمه‌ای درباره افکار تازه و نوآورده‌های علمی ابوریحان نوشته، بالغ بر ۲۰ مورد را ذکر کرده است که یکی از آنها «اشکال هندسی گل‌ها و شکوفه‌ها» است. همایی می‌گوید ازجمله اکتشفات ابوریحان، استنباط این نکته است که در شکوفه‌ها و گل‌ها دقایق هندسی به‌کار رفته و سبب اینکه شکوفه‌ها و گل‌ها هرگز ۷ برگ یا ۹ برگ نمی‌شوند، آن است ترسیم شکل ۷ضلعی و ۹ضلعی متساوی‌الاضلاع در دایره، ممتنع و محال است. همایی اشاره دارد که این نوآورد جدید در کتاب «آثارالباقیه» ابوریحان مورد بحث قرار گرفته است.
بلخاری ادامه داد: من نسخه عربی و اصلی «آثارالباقیه» را از کتابخانه مجلس یافتم و این بحث را دیدم. ابوریحان آنجا در باب اعتقادات بخشی از مسیحیت تحت عنوان «نصارا» بحثی دارد و برخی آثار و سنت‌های آنها را که به خرافه آلوده است، نقد می‌کند. او ضمن این نقدها، بحثی دارد که مبنای ورود او به اشکال هندسی گل‌ها و کواکب و اشیا است.
وی خاطرنشان کرد: ابوریحان می‌گوید ما در نصارا فرقه‌ای داریم که معتقدند اگر پوسته روی چوب فاوانیا را جدا کنید، علامت صلیب ظاهر می‌شود و اگر از این چوب دارویی درست کنید یا آن را در آب قرار دهید و آب را به کسی که بیماری صرع دارد بخورانید، آن بیمار شفا می‌یابد. بیرونی این اعتقاد را نقد می‌کند و می‌گوید آیا این افراد توجه ندارند که خیلی قبل از مسیح، جالینوس درباره خواص این چوب صحبت کرده و گفته این چوب برای درمان صرع به‌کار می‌آید؟ این یک مسأله علمی است؛ زیرا شما از یک مسأله علمی مصادره به مطلوب می‌کنید؛ آن هم با استناد به امری که قابل تحقیق نیست. سپس یک بحث انتقادی را شروع می‌کند و بعد وارد بحث نقوش و هندسه آنها می‌شود.
بلخاری افزود: بنابر اظهارات ابوریحان، وقتی به گل‌ها، شکوفه‌ها و کواکب بنگرید، شکل‌های دوتایی، سه‌تایی و… در آنها پیدا می‌کنید. ما در جهان طبیعت، اشکال هندسی طبیعی عظیمی داریم که هندسه پنهان علم هستند و هر کسی می‌تواند از آنها برای مطالب غیرعلمی سوء‌استفاده کند ولی حرف آنها پذیرفته نیست مگر آنکه دلیل عقلی ارائه کنند.
رئیس انجمن مفاخر هدف از این بحث را دو نکته دانست: یکی اینکه اشاره ابوریحان به هندسه نقوش و هندسه جاری در بطن و صورت طبیعت بسیار جالب است؛ زیرا از بنیادی‌ترین مسائل در زمینه هنر و معماری است و نکته دوم؛ توجه به نقد عالمانه، منصفانه و مبتنی بر عقل ابوریحان در سپیده‌دم ظهور اندیشه فلسفی در سرزمین‌های اسلامی است. بیرونی توجه جدی دارد که مبادا این‌گونه قضایا مبنایی برای ظهور خرافات شوند.
احمد تمیم‌داری، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این مراسم بیان کرد: ابوریحان بیرونی از علمای قرن چهارم و اوایل قرن پنجم و از اولین کسانی است که در ریاضیات، سینوس زاویه یک درجه را محاسبه کرد، قبل از داستان گالیله، حرکت وضعی زمین را کشف کرد، مساحت زمین را محاسبه کرد، جهت قبله را تعیین کرد و کارهای بسیار مهمی انجام داده است.
وی افزود: با توجه به اینکه اکثر کتاب‌های ابوریحان از بین رفته‌اند، شرح فکر او مشکل است. چنین شخصیت‌هایی وقتی موفق می‌شوند که پشتوانه‌های فکری، علمی و مالی داشته باشند. ابوریحان به دربار غزنویان وابسته بود و در سفرهای سلطان محمود با او همراه بود و همراهش به هند رفت و حدود ۱۵ سال در آنجا ماند و زبان‌های هندی، از جمله سانسکریت را آموخت؛ به حدی که می‌توانست از متون یونانی به متون سانسکریت ترجمه کند. از دوره‌ای که مأمون عباسی «بیت‌الحکمه» را درست کرد و از مترجمان برای ترجمه آثار دعوت کرد و از آنان خواست بیشتر آثار یونانی را ترجمه کنند، عده‌ای «هلنیست» شدند و خود را به حکمای یونان بسیار نزدیک می‌دانستند. ابوریحان عقیده دیگری داشت و می‌گفت ریشه‌های علوم در هند است نه در یونان. بر اساس یک فرضیه «آب و هواشناسی»، وقتی سرزین‌های شرقی دوره باران را می‌گذراندند، اروپا سرزمین یخبندان بود و مردم به‌صورت جنگلی زندگی می‌کردند ولی به‌تدریج سرزمین‌های شرقی، کویری شدند و علوم و معارف به سرزمین‌های اروپایی و بیشتر به یونان رفتند.
تمیم‌داری تصریح کرد: نکته مهم دیگر درباره اندیشه بیرونی آن است که معمولا در طول قرون اعصار، دانشمندان از همدیگر تقلید می‌کنند؛ یعنی یک سری علوم تکراری داریم که دانشمندانی آنها را کشف کردهاند و بعد تکرار می‌شود. یک سری علوم ابداعی هم داریم و ابوریحان یکی از کسانی است که در علم، ابداع و کشف دارد.
پروفسور علیم اشرف‌خان، استاد ادبیات دانشگاه دهلی نیز در این نشست گفت: در تاریخ چندین هزاره ساله هند، شاهد ورود علما، فضلا، ادبا، متفکران و سیاحان از مناطق مختلف جهان هستیم و می‌دانیم که هند کشوری است که در آن از قدیم افرادی به دنبال «آب حیات» بودند. نابغه روزگار، ابوریحان بیرونی هم به هند آمد و اینجا زندگی کرد و کتاب‌های مفیدی درباره اطلاعات متعلق به هند نگاشت و در تاریخ به‌عنوان اولین هندشناس معروف شد. درباره ابوریحان، ادبای نامدار قرون میانه از جمله ابوالفضل بیهقی، یاقوت حموی و نظامی عروضی سمرقندی نوشته‌اند و احوال او را ذکر کردهاند. در قرن نوزدهم، کتاب «آثار الباقیه» تصحیح و چاپ شد و درآسیای مرکزی و در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و حتی روسیه، تحقیقات مفصل درباره بیرونی انجام گرفت که بیشتر مبتنی بر نسخ خطی اوست. «تحقیق ماللهند» واقعا مانند دانشنامه هند است که ۸۰ باب دارد و در آن فلسفه، نجوم، قوانین، ادبیات، جغرافی، ریاضیات، مذاهب، علوم و اساطیر هندوان تشریح شده‌اند.
وی افزود: بیرونی نابغه قرن دهم است. او کتاب‌های مستند و معتبر را منبع تحقیقات خود قرار داده است. بیرونی در «تحقیق ماللهند» ۲۵۰۰ اصطلاح علمی سانسکریت را کشف و آنها را در جداول مختلف مرتب کرده است. هند کشور شگفتی‌هاست و آن را از دیرباز «گنجشک طلایی» می‌نامیده‌اند. هندی‌ها درعلوم و فنون زیردست بوده‌اند و پادشاهان برای «آب حیات»، سفرای خود را به هند می‌فرستادند. بیرونی دریافته بود که هند کشوری بس عجیب است و آنجا افرادی هستند که در علوم و ریاضی پیشرفت کردهاند و باید از آنها بیاموزد. به همین دلیل به هند رفت و سال‌ها آنجا زندگی کرد. ولی چون مسلمان بود، هندی‌ها به او توجه نمی‌کردند و وقتی به زبان هندی‌ها مسلط شد، توانست با آنها رابطه برقرار کند.
علیم اشرف‌خان تصریح کرد: می‌توان گفت هرکدام از کارهای ارائه شده توسط کسانی مثل بیرونی، ازجمله تحلیل دقیق و علمی او از جامعه هند و تلاش‌هایش در شناساندن و حفظ آیین‌ها و آداب ملل، یک الگو در جامعه‌شناسی است. بیرونی هند را از نزدیک مشاهده کرد و جامعه هندی را به چهار طبقه تقسیم کرد و ویژگی‌های اخلاقی و اجتماعی هرکدام را برشمرد. در آثار بیرونی، دوازده موضوع قابل مشاهده هستند: جغرافی، ریاضی و حساب، اسطرلاب، شعاعات و مدارها، تاریخ، عقاید، اوقات، زیج، احکام نجوم، ادب و داستان، علم کواکب، کیمیا و عروض شعر.
حنیف قلندری، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران نیز درباره آثار نجومی ابوریحان توضیح داد: ابوریحان در دوره‌ای زندگی می‌کرد که از آن به‌عنوان «عصر طلایی تمدن اسلامی» یاد می‌شود. کوشیار گیلانی، در ابتدای مقاله سوم از کتاب «زیج جامع» نوشته است ما در اینجا سراغ بخش نظری نجوم، شامل هیأت و برهان‌ها، می‌رویم. او پیشتر در دو مقاله اول درباره روش محاسبه و جدول‌ها (بخش عملی نجوم) صحبت کرده بود. می‌توان گفت ابوریحان در تمامی این حوزه‌ها کتاب نوشته است. مهم‌ترین اثر او کتابی است متعلق به حوزه نظری نجوم، به نام «قانون مسعودی» که در دهه دوم قرن پنجم نوشته شده است. این کتاب هم رصدی است و هم نجوم ریاضی. نکته مهم در آثار ابوریحان این است که او در آوردن برهان هندسی، سعی می‌کند همه تاریخچه‌ای که در اختیار دارد را برای ما گزارش کند و این برای مطالعه تاریخ علم بسیار ارزشمند است.
وی ادامه داد: بیرونی قبل از قانون مسعودی، رساله‌ای دارد به نام «مقالید علم الهیئه» که رساله‌ای است درباره مثلثات و هندسه کره که ابزار دانشمندان در حوزه نجوم بوده است و موضوع اصلی آن، فرمول‌بندی قضیه سینوس‌ها است. ابوریحان سعی کرده ادعاهای دانشمندان در این حوزه را بررسی کند.
قلندری کتاب‌های «هیأت» ابوریحان را چنین تبیین کرد: کتاب «تهدید نهایات الأماکن»، بخشی از نجوم گذشته و مسأله جغرافیای ریاضی بود که بیشتر به دانستن وضع پدیداری آسمان در نقاط مختلف زمین و پیدا کردن فواصل و اختلاف طول و عرض جغرافیایی نسبت به مبدأ مربوط می‌شود. مهم‌ترین رساله بیرونی در باب هیأت، «التفهیم» است. در سده چهار و پنج می‌توان به آثاری اشاره کرد که ترکیبی از هیأت و احکام هستند. التفهیم هم همینطور است؛ به قصد آموزش نوشته شده و یکی از نخستین نمونه‌های آموزشی نجوم است.
یونس کرامتی، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ دانشگاه تهران در این نشست گفت: دلبستگی ابوریحان به تاریخ بسیار واضح است. این دلبستگی طیف وسیعی را دربر می‌گیرد؛ از گزارشگری تاریخی گرفته تا تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری. گزارشگری تاریخی، یعنی روایت تاریخ یک منطقه یا موضوع که در آثار ابوریحان به‌ندرت دیده می‌شود. مقصود از تاریخ‌نگری آن است که در بررسی‌های مختلف، نگرش تاریخی داشته باشیم و هر موضوعی را در یک بستر تاریخی گسترده درنظر بگیریم. این موضوع در همه آثار ابوریحان دیده می‌شود، حتی در مباحث ریاضی.
وی ادامه داد: اما تاریخ‌نگاری، یعنی به‌کار گرفتن یک سری متدها در تحقیقات تاریخی و انعکاس آنها در آثار. دیدگاه‌های تاریخ‌نگارانه ابوریحان بیشتر در «تحقیق ماللهند» و «آثارالباقیه» منعکس شده‌اند. «تحقیق ماللهند»، تکمله‌ای است بر «آثارالباقیه»، با موضوع اختصاصی هند. ابوالفضل بیهقی، بیرونی را فردی دقیق می‌داند که این دقت، ناشی از به‌کارگیری دیدگاه‌های تاریخ‌نگارانه در آثارش است. ابوریحان گزارش‌هایی که به دستش می‌رسید را به سه دسته تقسیم می‌کرد. دسته اول، گزارش‌هایی که قابل ارزیابی عقلی نبودند.
دسته دوم مربوط به رویدادهایی هستند که وقوعشان عقلا محال، یا در شرایط روزگار ما ناممکن باشد. ابوریحان در این موارد از استدلال عقلانی حرف می‌زند و به نقل بسنده نمی‌کند. حالت سوم، گزارش از رویدادی است که در عادت جاریه، رویدادش ممکن باشد. در این‌باره، ابوریحان معتقد است که باید هم بر نقل و هم بر عقل تکیه کرد. وی همچنین در بررسی احتمال دروغگویی گزارشگران، چند دسته دروغ‌زن را برمی‌شمارد: کسانی که انگیزه سود خود یا دوستان و زیان دشمنان را دارند، دروغ‌زنانی که انگیزه خاصی در دروغ‌زنی ندارند، یعنی افرادی که نهادشان را با دروغ سرشته‌اند یا کسانی که از سر نادانی دروغ دیگران را تکرار می‌کنند.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید