1399/12/18 ۰۸:۵۵
درباره علم «كلام» در جهان اسلام، كتاب‌ها و مقالات متعددی تاكنون نوشته شده است؛ در این خصوص هم اسلام‌شناسان مسلمان و هم مستشرقان نامسلمان آثار متعدد و بعضا قابل توجهی را تولید كرده‌اند. اما كمتر از 3 سال پیش كتابی در این حوزه تحت عنوان «كلام و جامعه» منتشر شد كه اثر یوزف فان اس بود. این كتاب هر چند از حیث غنا و قوت از دیگر رقبای پیشینش سبق می‌برد اما آنچه آن را به كلی اثری متفاوت كرد، سبك و سیاق بی‌نظیر و یگانه آن بود.
«كلام و جامعه» اثر یوزف فان اس
عظیم محمودآبادی: درباره علم «كلام» در جهان اسلام، كتاب‌ها و مقالات متعددی تاكنون نوشته شده است؛ در این خصوص هم اسلام‌شناسان مسلمان و هم مستشرقان نامسلمان آثار متعدد و بعضا قابل توجهی را تولید كرده‌اند. اما كمتر از 3 سال پیش كتابی در این حوزه تحت عنوان «كلام و جامعه» منتشر شد كه اثر یوزف فان اس بود. این كتاب هر چند از حیث غنا و قوت از دیگر رقبای پیشینش سبق می‌برد اما آنچه آن را به كلی اثری متفاوت كرد، سبك و سیاق بی‌نظیر و یگانه آن بود. سبك و سیاقی كه بر خلاف دیگر آثاری كه در این حوزه تولید شده، سعی دارد فراز و فرود علم كلام را بر اساس تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در سده‌های دوم و سوم هجری تحلیل و تبیین كند. بنابراین «كلام و جامعه» به بررسی شكل‌گیری و رشد علم كلام اسلامی در فرقه‌ها، نحله‌ها و مذاهب مختلف در بستر تاریخی خود می‌پردازد. این پژوهش تا جایی كه اقتضای آن وجود داشته از سبك زندگی، شغل، طبقه اجتماعی و روابط دوستانه و... متكلمان نیز غافل نبوده است. به طوری كه خواننده همزمان با زندگی و زمانه از سویی و اندیشه‌های دینی- مذهبی متكلمان مختلف در طول سده‌های دوم و سوم به شكل كاملا تحقیقی آشنا می‌شود. نگاه تاریخی به تحولات كلامی همزمان می‌تواند نشان دهد برخی معضلات فكری- عقیدتی از كجا آغاز شدند و چه مسائل و انگیزه‌های سیاسی در به وجود آمدن آنها دخیل بوده‌اند. این مساله از آن جهت اهمیت دارد كه گاه به نظر می‌رسد، ریشه برخی معضلات عقیدتی انگار به درستی شناخته نشده و حتی گاه داوری‌هایی هر چند مشهور اما به غایت غلط را رقم زده است. از جمله اینكه در همان اوایل این پژوهش، خواننده با موضوعی روبه‌رو می‌شود كه می‌توان از آن به «غالی‌گری سنّی‌گرایانه» تعبیر كرد. هر چند این تعبیری نیست كه نویسنده آن را به كار برده باشد اما دست‌كم به گمان راقم این سطور، مدلول سخن او بر مبنای فكت‌ها و ارجاعاتش چنین است. نگاه تاریخی- تحلیلی یوزف فان اس(نویسنده این كتاب) به علم كلام، این جرات و جسارت را به او می‌دهد تا در برخی احادیث مشهور نیز ابراز تردید كند و اصل و اساس آن با چالش جدی مواجه شود. این مساله گذشته از جذابیت تحقیقی‌اش می‌تواند به پر شدن برخی خلأها و تصحیح برخی مبانی تحلیلی برای محققان و علاقه‌مندان این حوزه بینجامد. «كلام و جامعه» چنانكه گفته شد به مباحث كلامی در سده‌های دوم و سوم می‌پردازد و خواننده می‌تواند با مواضع فقها و علمای بزرگ اهل سنت و شخصیت‌هایی نظیر ابوحنیفه درباره جنگ‌های جمل و صفین آشنا شود. او هر چند با استناد به سخنی از امام علی(ع)، سپاه شام در صفین را «مومن» می‌خواند اما معتقد است كه آنها ابدا بر صراط مستقیم نبودند. پایه‌گذار مذهب حنفی البته در مورد جنگ جمل كه یك سوی آن امام علی(ع) و سوی دیگر آن عایشه، طلحه و زبیر بودند رایی به طوركلی متفاوت صادر می‌كند. رایی كه در واقع رایی نیست و ترجیح می‌دهد از كنار آن با سكوت بگذرد:«خدا بهتر می‌داند كه در این واقعه چه گذشته است»! گفته شده ابوحنیفه با عبارت «والله اعلم» از داوری در مورد جمل به عنوان نخستین جنگی كه میان امت اسلام برپا شد، احتراز می‌كرد و بعدها این رویه را حتی به جنگ صفین كه پیش‌تر حكمش را درباره‌اش صادركرده بود، تعمیم داد. در واقع در این واقعه(صفین) نیز برخلاف نظری كه قبلا داده بود، حاضر نشد سپاهی را كه به جنگ خلیفه مشروع- حتی با معیارهای اهل سنت- آمده بود را بپذیرد و در این مورد هم حكم بر خاموشی و «خدا بهتر می‌داند» داد. موضعی كه در واقع یادآور مواضع «مُرجئه» است كه بر همین اساس ابوحنیفه را نیز بر طریق آنان خوانده‌اند.
«كلام و جامعه» صرفا به مباحث عقیدتی بین مذاهب مختلف محدود نیست بلكه شامل بحث‌های الهیاتی و مسائلی نظیر وجود خدا، اینكه خدا جسم است یا نه، مساله نبوت، معاد، مخلوق بودن یا نبودن قرآن، وحی و... نیز می‌شود. در این مباحث می‌توان با نخستین متكلمان شیعه و شخصیت‌هایی نظیر زراره بن اعین، هشام‌بن حكم، ابوحمزه ثمالی، مومن‌الطاق و... آشنا شد. اینكه برای نمونه هشام بن حكم، صحابه خاص امام صادق(ع) چه سیر فكری- عقیدتی در ادیان مختلف از مسیحیت گرفته تا مانویت داشته است. او كه از شاگردان صادق امام صادق(ع) بود، آرایی كه در زمینه خداشناسی ارایه می‌كند حقیقتا قابل تامل است و گاه به بحث‌های نسبتا متاخر فلسفه دین طعنه می‌زند. نگاه او درباره علم پیشین خداوند، مساله شر، عصمت ائمه و بسیاری موارد دیگر از مهم‌ترین مباحثی است كه مورد توجه او قرار گرفته است. علاوه بر مباحث كلامی- الهیاتی حتی پاره‌ای مباحث فقهی نیز كه از اهمیت و البته جذابیت خاصی برخوردارند در این كتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند. «كلام و جامعه» كتابی به غایت تحقیقی و دانشگاهی است كه از این حیث برای غیرمحققان، مطالعه آن چندان ساده نخواهد بود.
اما در عین حال مخاطب نسبتا عام این اثر نیز می‌تواند با پاره‌ای مسائل كلامی- الهیاتی- فقهی از طریق منبعی دقیق و علمی آشنایی خوبی پیدا كند هر چند در پاره‌ای از مباحث فنی به دشواری‌هایی بیفتد. «كلام و جامعه» مجموعه‌ای است در 6 مجلد كه به مباحث كلامی مسلمانان در سده‌های دوم و سوم می‌پردازد. جلد نخست آن بیش از دو سال پیش منتشر شد و اكنون دومین جلد آن نیز در آستانه انتشار قرار دارد. این مجموعه حاصل تحقیقات 12 ساله پروفسور یوزف فان اس، اسلام‌شناس آلمانی و استاد بازنشسته دانشگاه توبینگن است. جلد اول این مجموعه با ترجمه فرزین بانكی و احمدعلی حیدری از زبان آلمانی به فارسی برگردانده و با ویراست علمی دكتر سیدمحمدرضا بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب به چاپ رسیده است.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید