1393/9/15 ۰۸:۳۸
از نقاط بسیار حساس در اخلاق اسلامی حس تعاون و تعاضد و خدمت به مردم به خصوص خدمت به مؤمنان و صالحان است. از مجموعه تعالیم اسلامی و سیره اولیا علیهم‌صلوات‌الله استفاده می‌شود که پس از ادای فرایض، بالاترین وسیله برای تقرب به خداوند متعال این خصلت نیکوست. اولیای خداوند همواره در خدمت مردم بودند و شخصاً در رفع حوایج آنان اقدام می‌کردند.
از قرآن مجید استفاده می‌شود که آنچه به سود مردم باشد، پایدار و جاوید خواهد بود و آنچه سودمند نباشد، مانند کف بر روی آب، بزودی از میان می‌رود و اثری از آن باقی نمی‌ماند: «فامّا الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض کذلک یضرب الله الأمثال:۱ کف به کناری می‌افتد و نابود می‌شود؛ ولی آنچه به مردم سود می‌رساند [مثل آب یا فلز خالص] در زمین می‌ماند. خدا این چنین مثال می‌زند.»
امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه «و جعلنی مبارکاً أین ما کنتُ…»۲ که درباره حضرت عیسی(ع) نازل گشته می‌فرماید: مقصود از «جعلنی مبارکا»، «جعلنی نفّاعا»۳ می‌باشد، یعنی خداوند عیسی را برای مردم بسیار سودمند قرار داد. در حدیث دیگری آمده است: آنگاه که از رسول خدا(ص) پرسیدند: «محبوبترین مردم کیست؟» فرمود: «آن‌کس که وجودش برای مردم سودمندتر باشد.»۴ در حدیثی دیگر آمده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الخلق عیال الله فأحب الخلق إلی الله من نفع عیال‌الله و أدخل علی أهل بیت سرورا:۵ مردم عائله و جیره‌خواران خداوندند. محبوبترین آنها نزد خدا کسی است که سودش به عائله خدا برسد و خانواده‌ای را خوشحال کند.»
امام صادق(ع) فرمود: «من طاف بالبیت اسبوعا، کتب الله عزوجل له ستّه الاف حسنه و محا عنه سته الاف سیئه و رفع له سته الاف درجه: هر کس هفت بار خانه خدا را طواف کند، خدا برایش ثواب شش هزار حسنه می‌نویسد و شش هزار گناه از نامه عمل او محو می‌کند و شش هزار درجه به او می‌دهد.» آنگاه اسحاق بن عمار اضافه می‌کند که امام فرمود: «قضاء حاجه المؤمن أفضل من طواف و طواف حتی عد عشرا: برآوردن حاجت مؤمن برتر از ده طواف است.»
رسول خدا(ص) فرمود: «دخل عبد الجنه بغضن من شوک کان علی طریق المسلمین فاماطه عنه:۷ بنده‌ای از بندگان خدا در پی اینکه شاخه خاری را از سر راه مسلمین برداشت، اهل بهشت شد.»
بعضی از مردم گمان می‌کنند که عبادت تنها به نماز خواندن و روزه گرفتن است و پاره‌ای از اینان به حدی در غفلت و نادانی و خودخواهی فرو رفته‌اند که اگر در برابر دیدگانشان مردم از گرسنگی جان دهند، هیچ متأثر نمی‌شوند. مکرر دیده شده که این‌گونه افراد حتی در مسافرتهای عبادی مانند زیارت و حج تمام اوقات خود را به زیارت و دعا و اعمال مستحبه فردی می‌گذرانند و هیچ کمکی به همراهان و همسفران خود نمی‌کنند، با اینکه می‌دانند در میان آنها افراد ضعیف و ناتوان فراوان وجود دارند که سخت به کمک و مساعدت نیازمندند.
در هر حال یکی از اسباب سلوک، حسن سلوک با مردم و حس خیرخواهی نسبت به بندگان خداست و این احساس، انسان را از خودخواهی و خودبینی بازمی‌دارد و به اخلاق الهی و ملکوتی و متخلق می‌سازد. خداوند تعالی می‌فرماید: «همچنان که خدا با فضل و رحمت با شما رفتار می‌کند، شما نیز نسبت به یکدیگر دارای فضل و نیکی باشید. ولا تنسوا الفضل بینکم:۸ مبادا این رابطه فطری و الهی را فراموش کنید.»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «أنسک الناس نسکاً أنصحهم جیباً و أسلمهم قلباً لجمیع المسلمین:۹ عابدترین مردم آن کسی است که نسبت به مردم خیرخواه‌تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین سلیم القلب‌تر و با صفاتر باشد.»
امام صادق(ع) به سفیان بن عیینه فرمود: «علیک بالنصح لله فی خلقه فلن تلقاه بعمل أفضل منه:۱۰ بر تو باد که به خاطر خدا خیرخواه بندگانش باشی و بدان که هیچ گاه خدا را به کاری برتر از این دیدار نخواهی کرد.»
بنابراین اگر مرجع حاجات مردم شدید، خوشحال باشید که خدا شما را دوست می‌دارد، و چنانچه در خانه یا دفتر کارتان به روی مردم بسته شد و مردم به شما مراجعه نکردند یا نتوانستند مراجعه کنند، بدانید که از رحمت خدا محروم شده‌اید و باید به جای خوشحالی، ناراحت و اندوهگین شوید. در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «أقربکم غداً منّی فی الموقف، أصدقکم للحدیث واداکم للأمانه و اوفاکم بالعهد و أحسنکم خلقا و أقربکم من الناس: نزدیکترین شما به من در روز قیامت، کسانی هستند که در گفتار راستگوتر و در امانت‌داری استوارتر و در عهد و پیمان باوفاتر و در اخلاق نیکوتر و نسبت به مردم نزدیکتر و خدمتگزارتر باشند.»
امام جعفر صادق(ع) فرمود: «ما امن بالله ولا بمحمد و لا بعلی من إذا أتاه أخوه المؤمن فی حاجه، لم یضحک فی وجهه فإن کانت حاجته عنده سارع إلی قضائها و إن لم یکن عنده، تکلف من عند غیره حتی یقضیها له فإذا کان بخلاف ما وصفته فلا ولایه بیننا و بینه:۱۲ به خدا و محمد و علی ایمان نیاورده است کسی که هرگاه برادر مؤمنش برای رفع حاجتی نزد وی بیاید، با چهره باز با او برخورد نکند. اگر بتواند خود حاجت او را برآورد، باید در این باره به سرعت اقدام کند و اگر نمی‌تواند، نزد دیگران برود تا حاجت او را برآورده سازد، و اگر کسی غیر از این باشد که برایت وصف کردیم هیچ‌گونه ولایت و رابطه‌ای بین ما و او نیست.»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «انما المؤمنون فی تراحمهم و تعاطفهم بمنزله الجسد الواحد إذا اشتکی منه عضو واحد، تداعی له سائر الجسد بالحمی و السهر:۱۳ مؤمنان از نظر مهرورزی و عطوف نسبت به یکدیگر مانند یک پیکرند که هرگاه عضوی از آن دچار دردی شود، سایر اعضا [از راه تب و بیداری و ناراحتی] همدردی خود را با آن عضو ابراز می‌دارند و به کمکش می‌شتابند.» بعید نیست که حدیث شریف، الهام‌بخش سعدی در شعر معروفش باشد که می‌گوید:
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
توکز محنت دیگران بی‌غمی
نشاید که نامت نهند آدمی۱۴
از امام صادق(ع) نقل شده است که رسول‌خدا(ص) در منی خطبه‌ای ایراد کرد و در ضمن آن فرمود: «ألمسلمون إخوه تتکافی دمائهم و یسعی بذمتهم ادناهم. هم ید علی من سواهم:۱۵ مسلمانان باهم برادرند، ارزش خون آنها با یکدیگر برابر است و تعهد و امانی که کوچکترین فرد آنها بدهد، برای همه‌شان محترم است و آنها در برابر بیگانگان، یکدل و یکدست به هم پیوسته و متشکل‌اند.»
بنابراین فرد مسلمان هیچ گاه نباید نسبت به ناراحتی و گرفتاریهای سایر مسلمانان بی‌توجه و از اوضاع و احوال آنها بی‌خبر باشد، چون کسی که در این‌گونه مسائل بی‌توجه باشد، به طریق اولی در مورد مسائل مهمتری که در اجتماع رخ می‌دهد، نیز عکس‌العملی از خود نشان نخواهد داد. این‌گونه افراد، خودآگاه یا ناخودآگاه، دچار خودخواهی خاصی هستند که جز به خود به هیچ کس نمی‌اندیشند و از روح تعاون و نیکوکاری برخوردار نیستند، با اینکه قرآن مجید مسلمین را به همکاری و تعاون درکارهای خیر دعوت می‌کند و می‌فرماید: «تعاونوا علی البرّ و التقوی:۱۶ در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید.»
افراد بی‌اعتنا و خودخواه لزوم تعاون و همکاری در نیکوکاری و سالم‌سازی اجتماع را که یک اصل مهم اسلامی است، نادیده می‌گیرند با اینکه طبق این اصل تمام مسلمین وظیفه دارند در کارهای نیک و پسندیده به کمک یکدیگر بشتابند. بنابراین کسی که می‌خواهد متخلّق به اخلاق حسنه باشد، باید بکوشد تا روح همیاری و همدردی را در خود ایجاد کند و با ریاضت و اقدام عملی، حالت بی‌توجهی و خونسردی را به خونگرمی و سوز و گداز و حس فردگرایی را به روح اجتماعی مبدل سازد؛ یعنی همین که احساس ناراحتی و نیاز در برادر دینی خود کرد، بی‌درنگ وارد عمل شود و در رفع مشکل او اقدام مقتضی معمول دارد و چه بهتر آنکه پیش از تقاضا و استغاثه او، در مقام یاری و اغاثه برآید تا برادر دینی به ذلّ سؤال دچار نشود.
رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: «من اصبح لایهتمّ بامور المسلمین فلیس منهم. و من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه، فلیس بمسلم:۱۷ کسی که در هر صبحگاه به امور مسلمین همت نگمارد و در اندیشه کارهای آنان نباشد، از آنها نیست، و کسی که بشنود مردی فریاد می‌زند و کمک می‌طلبد و به او کمک نکند، مسلمان نیست.»
از احادیث استفاده می‌شود که هر کس امکانات خداداده را در رفع حوایج برادران دینی به کار نگیرد، قهراً آن را در خدمت گناه و دشمنان خدا قرار خواهد داد. امام باقر(ع) فرمود: «من بخل بمعونه أخیه المسلم و القیام له فی حاجته (الا) ابتلی بمعونه من یاثم علیه و لایوجر:۱۸ کسی که در کمک کردن به برادر مسلمانش بخل ورزد و از اقدام در انجام حاجتش کوتاهی کند، ناچار می‌شود به کسی کمک کند که با این امکانات علیه خود او اقدام کرده و در این راه هیچ اجر و پاداشی نخواهد برد.»
در روایت دیگری ابی بصیر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «ایما رجل من شیعتنا أتی رجلا من إخوانه فاستعان به فی حاجته فلم یعنه و هو یقدر إلا ابتلاه الله بأن یقضی حوائج غیره من اعدائنا یعذبه الله علیها یوم القیامه:۱۹ هر یک از شیعیان ما که نزدیکی از برادران دینی خود برود و از او کمک بخواهد و او با اینکه می‌تواند وی را یاری دهد کوتاهی کند، خدا او را گرفتار می‌کند که حاجت دشمنان ما را برآورد تا بدین‌وسیله خداوند در روز قیامت او را عذاب کند.»
خواری دنیا و آخرت
در روایت دیگر امام صادق(ع) فرمود: «ما من مؤمن یخذل أخاه و هو یقدر علی نصرته إلا خذله الله فی الدنیا و الاخره:۲۰هر مؤمنی که برادر دینی خود را یاری ندهد با اینکه قدرت این کار را دارد، خداوند او را به حال خود واگذارد و در دنیا و آخرت خوار و ذلیلش کند.»
خیانت به خدا و پیامبر
در روایت دیگری آمده است کسی که از برآوردن حاجت برادر دینی خود دریغ ورزد، به خدا و رسول خیانت کرده و اهل جهنم است. امام صادق(ع) فرمود: «ایما مؤمن منع مؤمنا شیئا مما یحتاج الیه و هو یقدر علیه من عنده اومن عند غیره اقامه الله یوم القیامه مسوّداً وجهه مزرقه عیناه مغلوله یداه الی عنقه فیقال هذا الخائن الدی خان الله و رسوله ثم یومر به ألی النار:۲۱ هر مؤمنی که دست رد برسینه برادر نیازمندش بزند، با اینکه می‌تواند از پیش خود با دیگران نیاز او را برآورد، خداوند روز قیامت او را با روی سیاه و چشم کبود و دستهای به گردن بسته وامی‌دارد و سپس گفته می‌شود: این است آن خیانتکاری که به خدا و پیامبرش خیانت کرده. آنگاه دستور داده می شود که وی را به دوزخ ببرند.»
محروم شدن از رحمت خدا
امام صادق(ع) فرمود: «من کانت له دار فاحتاج مؤمن الی سکناها فمنعه ایاها قال الله عزوجل یا ملائکتی أبخل عبدی علی عبدی بسکنی الدّار الدنیا و عزّتی و جلالی لایسکُن جنانی أبدا:۲۲کسی که خانه‌ای دارد و مؤمنی به اقامت درآن نیازمند باشد با این حال او را از اقامت در آن خانه محروم کند، خدا به فرشتگانش خطاب می‌کند: ای فرشتگان من! چرا این بنده از واگذاردن خانه‌اش به بنده دیگرم بخل ورزید؟ به عزّت و جلالم سوگند که او هرگز ساکن بهشت من نخواهد شد.»
این روایات و نمونه‌های فراوانی از این قبیل، بیان‌کننده آن است که اگر کسی بتواند نیاز برادر ایمانی خود را برآورد و کوتاهی کند، مورد غضب خداوند متعال قرار خواهد گرفت و ذلّت و خواری دنیا و آخرت را برای خویش آماده ساخته است؛ از این‌رو هرکس که می‌تواند در خدمت برادران دینی خود باشد، باید مضایقه نکند و اگر کسی به او روی آورد، با روی باز از او استقبال نماید و آن را نعمتی از نعمت‌های پروردگار بداند؛ زیرا از نعمت‌های بزرگ خداوند، حاجتها و تقاضاهای بندگان خداست که به انسان اعطا می‌شود. و خوشا به حال آنان که در خانه خویش را به روی مردم باز گذارند و بدا به حال کسانی که به آستانه خود کسی را راه ندهند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «انّ الرجل لیسألنی الحاجه فابادرُ بقضائها مخافه أن یستغنی عنها فلا یجدُ لها موقعاً إذا جائته:۲۳ کسی که برای حاجتی نزد من می‌آید از ترس اینکه نکند حاجت او از طریق دیگری برآورده شود، زودتر اقدام می‌کنم و نیازش را برمی‌آورم تا این توفیق نصیب من گردد.»
ثواب رفع حوایج مؤمنان
حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمود: «من قضی لأخیه المؤمن حاجهً قضی الله عزوجل لهُ یوم القیامه مأه ألف حاجه من ذلک، أوّلها الجنهُ و من ذلک أن یدخل قرابتهُ و معارفهُ و إخوانهُ الجنه بعد أن لا یکونوا نصّابا:۲۴کسی که یکی از خواسته‌های برادر دینی خود را برآورد، خدا در روز قیامت صدهزار خواسته او را برمی‌آورد که نخستین آنها بهشت است و از جمله این پاداشها آن است که خویشان و آشنایان و برادران دینی او را نیز وارد بهشت می‌کند به شرط اینکه ناصبی نباشند.» و نیز فرمود: «قضاءُ حاجه المؤمن خیرٌ من عتق ألف رقبه و خیرٌ من حملان ألف فرس فی سبیل‌الله:۲۵روا ساختن حاجت مؤمن، از آزادساختن هزار بنده و بار کردن هزار اسب در راه خدا [: فرستادن به جهاد] بهتر است.»
و در روایت دیگری فرمود: «ما قضی مسلمٌ لمسلم حاجهً إلا ناداهُ الله تبارک و تعالی علی ثوابُک ولا أرضی لک بدُون الجنه:۲۶هر مسلمانی که حاجت مسلمان دیگر را برآورد، خدا به او ندا می‌دهد که: ثواب تو با من است و به کمتر از بهشت برای تو راضی نمی‌شوم.»
در حدیثی که امیر مؤمنان(ع) از رسول گرامی اسلام(ص) نقل کرده است، می‌خوانیم: «من قضی لأخیه المؤمن حاجهً کان کمن عبدالله دهره:۲۷کسی که حاجت برادر دینی خود را برآورد، مانند کسی است که همه عمر خدا را عبادت کرده باشد» و فرمود: «من سعی فی حاجه أخیه المؤمن فکانما عبدالله تسعه الاف سنه صائماً نهارهُ قائماً لیله:۲۸ کسی که برای برآوردن حاجت برادر مؤمن خود کوشش کند، مانند این است که نُه هزار سال خدا را عبادت کرده باشد که روزها را به روزه‌داری و شب را به شب زنده‌داری بگذراند.»
همچنین امیر مؤمنان(ع) به کمیل‌بن زیاد فرمود:۲۹«ای کمیل! خاندان و خویشان خود را وادار که روزها در پی کسب فضایل و مکارم باشند و شبها در انجام حوایج مردمی که خوابند، بکوشند. سوگند به کسی که تمام صداها را می‌شنود، هر کس سرور و خوشحالی در قلبی ایجاد کند، خداوند به عوض آن برایش لطف و مهربانی می‌آفریند که هرگاه مصیبت و اندوهی به او برسد، این لطف مانند آب به سوی آن سرازیر می‌شود تا آن مصیبت را از او دور کند، همان‌گونه که ساربان شتر غریب را از گلّه دور می‌سازد.»
پی‌نوشتها:
۱٫ رعدر۱۷٫ ۲٫ مریمر ۳۱٫
۳٫ اصول کافی، ج۲رص۱۶۵؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۱ر ص۳۴۱٫ ۴٫ اصول کافی، ج۲رص۱۶۴، حدیث۷٫
۵٫ همان، ص۱۶۴، حدیث۶٫
۶٫ بحارالانوار، ج۷۱رص۳۲۶، حدیث۹۵٫
۷٫ سفینه‌البحار، ج۲رص۸۲٫ ۸٫ بقرهر ۲۳۷٫
۹٫ اصول کافی، ج۲ر ص ۱۶۳٫ ۱۰٫ همان، ص۱۶۴٫
۱۱٫ بحارالانوار، ج۷۲رص۹۴٫ ۱۲٫ همان، ص۱۷۶٫
۱۳٫ سفینه البحار، ج۱ رص۱۳٫ این روایت به همین مضمون در تفسیر قرطبی (چاپ بیروت، جزء ر۱۶ ص۳۲۷) و اصول کافی ج۲ر صص۱۶۵ و ۱۶۶، احادیث ۱ و ۴) نقل شده است.
۱۴٫ کلیات سعدی، ص۲۵٫ البته رسول‌خدا(ص) جامعه مسلمین را به منزله پیکرواحد دانسته نه جامعه بشریت را، و حق هم همین است؛ زیرا جامعه کفر و نفاق نمی‌تواند پیکر واحد باشد، که در کفر و نفاق جز جنگ و نزاع و خود خواهی و فریب چیزی وجود ندارد و نیز کفر و ایمان در یک جا نمی‌گنجد.
۱۵٫ وسائل‌الشیعه، چاپ بیروت، ج۱۹ر ص۵۵؛ امالی صدوق، چاپ بیروت، مجلس ۵۶، ص۲۸۷، حدیث.
۱۶٫ مائده ر۲٫ ۱۷٫ اصول کافی، ج۲ر ص۱۶۴، حدیث۵٫
۱۸٫ همان، ص۳۶۶، حدیث ۱٫
۱۹٫ همان، ص ۳۶۶، حدیث ۲؛ معراج السعاده، ص۳۸۵٫
۲۰٫ بحارالانوار، ج ۷۱رص۳۱۲ وج۷۲ر ص۱۷؛ امالی صدوق، مجلس۷۳، ص۳۹۳، حدیث ۱۶٫
۲۱٫ اصول کافی، ج۲ر ص۳۶۷؛ معراج السعاده، ص ۳۸۵؛ محاسن برقی، ج ۱رص۱۰۰٫
۲۲ـ اصول کافی، ج۲رص۳۶۷، حدیث۳٫
۲۳ـ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۱رصص۲۸۶و۳۱۷٫
۲۴ـ اصول کافی، ج۲رص۱۹۳، حدیث۱ با اندکی تفاوت.
۲۵ـ همان، حدیث۳؛ بحارالانوار، ج۷۱رص۳۲۴؛ اختصاص مفید، ص۲۶ با اندکی تفاوت.
۲۶ـ قرب‌الاسناد، ص۱۹؛ اصول کافی، چاپ اسلامیه، ج۲رص۱۹۴، حدیث۷؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۱رص۲۸۵٫
۲۷ـ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۱رص۳۰۲، حدیث۴٫
۲۸ـ همان، ص۳۱۵٫
۲۹ـ نهج‌البلاغه فیض‌الاسلام، حکمت۲۴۹٫
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید