اثری که به درک هویت ملی کمک می‌کند؛ «جغرافیای جامع ایران»

1399/8/10 ۱۲:۲۱

مجموعه پنج‌جلدی «جغرافیای جامع ایران» به همت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و توسط شماری از معتبرترین متخصصان ایرانی تالیف و رونمایی شد؛ اثری که به اعتقاد کارشناسان و مولفان می‌تواند به درک ما از هویت ملی‌مان کمک ‌کند.

 آیین رونمایی مجموعه پنج‌جلدی جغرافیای جامع ایران با توجه به تشدید موج سوم بیماری کرونا و اهمیّت حفظ سلامت،  به صورت مجازی روز دوشنبه، چهاردهم مهر1398 با حضور کاظم موسوی بجنوردی، عباس سعیدی و فرهاد عزیزپور و دبیر این نشست احمد آرین نیا در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. کاظم موسوی بجنوردی، رئیس و بنیان گذارمرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در این مراسم گفت: برای آنکه هویت ایران و ایرانی را که شاید اولین امپراتوری جهان را تشکیل داد و بر معارف بشری افزود و اینکه بگوییم چگونه سرزمینی است، این مهم آغاز شد درحالیکه این کار تاکنون انجام نشده بود. البته در مجموعه «تاریخ جامع ایران» مفصل درخصوص تاریخ آغاز تا پایان دوره قاجار را نوشته بودیم و دوره‌های معاصر بعدی هم به دنبال آن خواهد آمد، اما کتابی که در آن به این مهم بپردازد که در سرزمین ایران چگونه چنین تمدنی بوجود آمده انجام نشده بود.

او ادامه داد: ایران فرهنگی وسیع‌تر از ایران کنونی است و ایران کنونی نیز هسته اصلی این سرزمین است همواره مورد توجه بوده و هست. آنچه که الهام بخش ملت ایران است مورد توجه است و ما ایرانی‌ها تمدنی بسیار غنی داریم. به طور مثال در زمان کوروش با وجود آنکه بابل را گرفته بودند اما شهر را خراب نکردند و حتا برده‌ها یا اسرای یهودی را آزاد کردند درحالی که سایر ملل به محض حمله تمام یک شهر را ویران می‌کردند؛ این نشان از تمدن و فرهنگ غنی ایرانی‌ها دارد.

بجنوردی با اشاره به آنکه کوروش می‌گفت انجام کار اجباری در شان انسان نیست، یادآور شد: وقتی چنین فرهنگی در این سرزمین وجود داشت لازم دیدیم این جغرافیا را تالیف کنیم. دراین خصوص چیز مبهمی وجود ندارد. سرزمینی که چنین تاریخ درخشانی دارد باید در اختیار عموم قرار گیرد این کتاب پاسخگوی این نیاز است.

کاظم موسوی بجنوردی درخصوص چگونگی روند شکل‌گیری مجموعهٔ پنج‌جلدی «جغرافیای جامع ایران» گفت:جغرافیای جامع ایران، یک سند ملی است که می‌توانیم مفتخر باشیم و به آن استناد کنیم؛ چون یک کار علمی و آکادمیک است و تمام آنچه نوشته شده مبتنی بر منابع معتبر است و تعدادی زیادی از متخصصان سهیم هستند. مطمئناً ویرایش‌های بعدی این کار مهم خواهد بود. این اثر اگر نقایصی داشته باشد، این مرکز حتما تجدیدنظر و ویرایش می‌کند چون ما نقدها را می‌گیریم و صاحبنظران بررسی می‌کنند. امیدوارم در آینده در هر خانه ایرانی یک دوره جغرافیای جامع باشد؛ چون اثر بسیار واجبی برای همه ایرانی‌هاست تا از ماهیت سرزمین خودشان آگاهی پیدا کنند و این به درک ما از هویت ملی‌مان کمک می‌کند.

 این اثر در جغرافیای نوین، سنگ زیربنایی است که جنبه استراتژیک (راهبردی) هم دارد و برای منافع ملی ما هم مهم است؛ چون مبتنی بر منابع بسیار معتبر، اساتید معتبر، اثری معتبر، به ملت ایران هدیه کرده‌اند.

او تصریح کرد: این کتاب یک کار علمی است. استادی مانند عباس سعیدی مدیریت و سر ویراستاری آنرا برعهده داشته و تعداد زیادی از متخصصین در این کار سهیم بودند و این کار بر روی ویرایش‌های بعدی بهبود خواهد یافت وهر چند سال یک بار ویرایش خواهد شد.

عباس سعیدی، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مدیرعلمی مجموعهٔ پنج‌جلدی «جغرافیای جامع ایران» و سرویراستارجغرافیای جامع ایران در ادامه این نشست با اشاره به آنکه هنوز تصور عامه از جغرافیا آنگونه که باید باشد نیست، یا آور شد:جغرافیا از مهم‌ترین علوم بشری، علمی جامع است و از جغرافیای طبیعی که ساختار سرزمین ما را تشریح می‌کند تا جغرافیای جمعیتی، اقتصادی و سیاسی را در پوشش خود دارد و از این جهت، سیاستمداران حتما باید جغرافیا بدانند. امروز از اصطلاح جغرافیای نوین صحبت می‌کنیم که افراد مختلف یک جامعه بشری را دربرمی‌گیرد و همه ابعاد زندگی را شامل می‌شود. سال‌هاست که جغرافیا ابعاد مختلفی دارد و علمی است جامع. همه جغرافی‌دانان که بیشتر منظور یونانیان هستند، از فلاسفه بودند و سیاستمداران باید جغرافیدان باشند.

او اضافه کرد:‌ این کار در دهه هشتاد مطرح شد و در ابتدا قرار بود یک جلد از تاریخ جامع ایران باشد که بعد پیشنهاد دادم، تقلیل دادن جغرافیا به یک جلد کافی نخواهد بود. طرح جغرافیای جامع ایران آماده شد و بعد، جست‌وجوی افرادی که شایسته نوشتن بخش‌های مختلف داشته باشند، آغاز شد. تفاوت تاریخ و جغرافیا در این است که در تاریخ نه سال و نه تعداد تغییرپذیر هستند، چون به گذشته مربوط است اما جغرافیا علم زنده‌ای است و ما باید کتاب را به‌روز می‌کردیم؛ درنتیجه پس از سرشماری سال ۱۳۹۵ به‌روز شد. در اینجا باید از بعضی درگذشتگان؛ مانند محمدحسن گنجی، اسکندر فیروز، محمدحسین جزیره‌ای، کامبیز بهرام سلطانی، مصطفی مؤمنی، مهدی طالب و علی‌اصغر نظری یاد کنیم.

سعیدی معتقد است: سرزمین ایران ظرفیت‌های شگرفی برای کوه‌زایی و اقلیم دارد. همچنین مباحثی که به طبیعت ایران بازمی‌گردد در مجلدها مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه جغرافیای تاریخی و اجتماعی و... را دربرمی‌گیرد و باید این مجموعه را باهم دید چراکه مسائل پی در پی به دنبال هم آمده‌اند و به هم مربوط هستند. ترجیح‌مان آن بود که کار یک اثر ملی باشد و توان علمی ما را در کشور نشان دهد. تنها دو نفر در این مجموعه هستند که ایرانی نیستند و مابقی افراد فعال در این پروژه ایرانی هستند. امیدوارم این روحیه در ما بیشتر و به درستی و منطقی تقویت شود که روی پای خودمان بایستیم اینکه اسم چند خارجی را اضافه کنیم و بگوییم سبب علمیت کار می‌شود، را قبول ندارم. خودمان باید سرزمین خودمان را به خودمان و دیگران معرفی کنیم.  ما روح جغرافیای نوین هم در این مجموعه دمیدیم. اینکه چقدر موقف شدیم را جامعه علمی باید پاسخ دهد.

این جغرافی‌دان همچنین تاکید کرد: بعضی‌ها این مجموعه را دانشنامه نامیده‌اند درصورتی‌که این کتاب دانشنامه نیست. درست است که در مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی تدوین شده؛ همه آن فصول مرتبط دارد و اگر فشرده شود یک کتاب است. پس این مجموعه را باید یک‌جا دید و یک‌جا در نظرگرفت چون همه ابعاد و جوانب سرزمین‌مان را شامل می‌شود و اهمیتش هم در همین یکپارچگی است.

سپس فرهاد عزیزپور، استادیار دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی و یکی از مؤلفان مجموعه جغرافیای جامع ایران اظهار کرد: جغرافیای جامع ایران، کاری جامع و علمی و منطقی است. نگاه جامع به علم جغرافیا مهم است و در میان جغرافی‌دانان حال ایران، یکی از جامع‌نگران، دکتر عباس سعیدی است.

نکته کلیدی رسیدن به توسعه، به شناخت دقیق از سرزمین برمی‌گردد. ویژگی اصلی این اثر این است که به شناخت ما از سرزمین کمک می‌کند. همچنین به درک ما از قانون‌مندی در سرزمین در ابعاد مختلف و متعاقبا برنامه‌ریزی کمک کند. چون ما همواره در این بخش ضعف داشتیم و عدم شناخت از سرزمین، باعث شده راهبردهای بعضا نادرست را مورد توجه قرار دهیم. این کتاب می‌تواند منبع و مرجعی برای تدوین قانون‌مندی‌ها باشد و در برنامه‌های توسعه به‌ویژه در سطح کلان مورد توجه قرار گیرد.

این استاد جغرافیا ادامه داد: جغرافیا تاکید بر وجه محیط طبیعی و انسانی دارد و بالتبع ایدئولوژی و روش‌شناسی خاص خودش را دنبال می‌کند. در این میان، جغرافی‌دانان آلمانی جغرافیا را علم فضا می‌دانند که دو مؤلفه عوامل محیطی و عوامل اجتماعی که قلمداد می‌کنیم بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. در جغرافیای نوین به نظام مکان‌فضایی توجه می‌شود و روش‌شناسی کمّی و کیفی به شکل ترکیبی و درهم‌آمیخته مورد توجه قرار می‌گیرد. در جغرافیای جدید، نکته کلیدی، برنامه‌ریزی و آمایش سرزمین است که با شناخت و تحلیل دقیق می‌تواند به برنامه توسعه سرزمین یاری رساند.

عکس‌ها: امیرحسین مهری