مرمت کهن‌ترین سد قوسی جهان در طبس

1393/6/19 ۱۰:۱۳

مرمت سد کریت طبس در خراسان جنوبی که به عنوان کهن‌ترین وبلندترین سدقوسی تاریخی جهان شناخته شده است، به پایان رسید. این سد که در کیلومتر۵۶ جاده طبس- دیهوک در ادامه مسیر روستای چیروک قرار دارد، با هزینه 300 میلیون ریال و در مدت یک ماه مرمت شد.

محمد قربانی: مرمت سد کریت طبس در خراسان جنوبی که به عنوان کهن‌ترین وبلندترین سدقوسی تاریخی جهان شناخته شده است، به پایان رسید. این سد که در کیلومتر۵۶ جاده طبس- دیهوک در ادامه مسیر روستای چیروک قرار دارد، با هزینه 300 میلیون ریال و در مدت یک ماه مرمت شد.

رسول بهبهانی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طبس دراین باره تصریح کرد: در کتاب‌های تاریخی روایات مختلفی درباره قدمت بند کریت نقل شده به طوری که برخی آن را متعلق به دوره مغول و بعضی متعلق به 700 سال قبل می‌دانند. ریشه‌ کنی درختچه‌ها و گیاهان سطحی روی دیوار بند به صورت فیزیکی و شیمیایی، تراشیدن و جمع‌آوری مصالح فرسوده از لایه‌های مختلف دیواره بند، اجرای دیوار با سنگ رودخانه‌ای و بندکشی دیواره در قسمت‌های آسیب ‌دیده از اقدام‌های انجام شده دراین فصل از مرمت سد کریت است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طبس با بیان این که از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا که هنر سدسازی ایرانیان را آشکار می‌کند، قوسی بودن آن است، افزود: این قوسی بودن موجب می‌شود تا سد مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی داشته باشد به طوری که زلزله سال 57 شهرستان طبس با شدت 4/7 دهم ریشتر نتوانست خسارات عمده‌ای به این بنا وارد کند.

بهبهانی اظهار داشت: سد کریت با ارتفاع 52 متر، عمق  20متر، طول 52  متر و ضخامت تاج 12 متر در 4 مرحله ساخته شده است. این سد باستانی در سال 79 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

 سد کریت حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان

قدیمی‌ترین و منحصر به فردترین سد قوسی دنیا حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان است. هنرمعماران قدیمی کشورمان بخصوص در دوران ایران باستان هنوز هم مایه شگفتی معماران امروزی است که با دقیق‌ترین محاسبات ریاضی و فیزیک هم نتوانسته‌اند به رمز و راز این ساخت وسازهای شگفت انگیز که درگوشه وکنار کشور به چشم می‌خورد پی ببرند. سد کریت یکی از این سازه‌های منحصر به فرد است که می‌توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن‌های گذشته دانست. محاسبات به کار رفته در ساخت این سد بسیار دقیق است، وقتی به این نکته فکر کنید که سازندگان این شاهکار، مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ‌ها، کوه‌ها و آبشارها عبور می‌دادند حتماً ذوق و شوقتان برای تماشای سازه دست ساز آن‌ها بیشتر می‌شود.

 البته بهتراست، بدانید که این مسیر سخت گذر تقریباً به همان شکل گذشته باقی مانده وتغییر زیادی نکرده است. مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد این سد وجود دارد، نحوه مکان‌یابی ساخت این شاهکار توسط معماران و سازندگانش در آن دوران است؛ اینکه در آن سال‌ها، چطور به این نکته پی برده‌اند که این مکان، مناسب‌ترین محل برای ساخت چنین سدی است؟!

 700 یا1000 ساله

درکتاب‌های تاریخی روایات مختلفی درخصوص قدمت بند کریت نقل شده است. در کتاب < آب و آبیاری در ایران و نگرشی بر سد‌های ایران > سابقه این بند را 400 سال قبل نوشته‌اند. به گفته اهالی بومی منطقه طبس، این بند 700 سال قدمت دارد. اما روایت مستند حکایت از تعمیر این بند در اواسط قرن پنجم هجری دارد. اگر چنین باشد بند کریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده و این مسأله نشان می‌دهد زمان ایجاد این سد پیش از قرن 5 بوده یعنی عمر سد بیش از 1000 سال است.

 سنگ نگاره‌های دوران ساسانی

تابلو سد بتونی کریت (کوریت) درجلو سد ساخته شده که در شکاف سخت گذر آن نقوش کمرنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد نقش 3 بزکوهی که نقش آن‌ها کم رنگ شده در ارتفاع 3 متری از سطح گذر آب دره نمایان است. نقش بزکوهی درماقبل تاریخ و دوره‌های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده، به همین خاطر آن‌ها را حک کرده‌اند تا این فرشته‌ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد وهیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.

 سد ضد زلزله

مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند هم بالاست زیرا سال‌ها پیش زلزله شدیدی در این محدوده اتفاق افتاده و این سد از آن جان سالم به در برده است.

ناظمی، محقق و زمین شناس دراین باره افزود: 25 شهریور سال 57، زمین لرزه‌ای با قدرت 4/7 دهم ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت، اما نه تنها تخریب نشد، حتی ترک هم برنداشت.

 شکل ظاهری سد کریت

در مورد شکل ظاهری سد کریت می‌توان گفت، ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه 52 متر وعمق حوضچه آبگیر 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر است. این سد در4 مرحله ساخته شده و ضخامت تاج آن تنها 1/2 متر است. سد کریت سرریز ندارد و برآورد می‌شود که بیش از یک هزار روگذری سیلاب را تجربه کرده است. در بدنه بند، دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سوراخ‌های متعددی در ارتفاع بند وجود دارد که اندازه‌های دقیق و متناسبی دارد.

ناظمی، محقق و زمین شناس با اشاره به اینکه سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد از پرشدنش ندارد، خاطرنشان کرد: آب‌های اضافی ناشی از سیلاب‌ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می‌ریخته و این موضوع نشان می‌دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب‌های زیاد از روی آن، هنوز خراب نشده است.

مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است. ناظمی درباره این مصالح گفت: مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم مرغ بوده است. تخم مرغ آن زمان ماده ارزشمندی بوده، اما چون می‌خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده‌اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر تخریب دارد.

وی ادامه داد: سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان‌های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته از آجر و سنگ استفاده کرده‌اند. معماران این سد 700 سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتاً صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در2 مرحله کامل شده است. 150 سال قبل 4 متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهره‌وری از سد بوده و هم این که مانع از متروکه شدنش می‌شده است.

 سدهای به صرفه

این محقق و زمین شناس به انواع سدها اشاره کرد و یادآور شد: سدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند، تک قوسی، 2 قوسی و 3 قوسی هستند. یک سری از سدها هم معمولی‌اند که به 2 دسته خاکی و بتونی تقسیم می‌شوند. در سد‌های معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می‌کنند. اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشارآب را خود سد تحمل نمی‌کند و آن را به دیواره‌های کوه منتقل می‌کند.

ناظمی افزود: سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشد که فشار زیاد آب را تحمل کنند. سدهای قوسی به خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آن‌ها استفاده می‌شود، خیلی به صرفه‌تر هستند. بخصوص اینکه سد کریت در یک منطقه سخت گذر واقع شده و حمل و نقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند.

وی از سد امیر کبیر هم به عنوان یکی دیگر از سدهای قوسی ساخته شده یاد کرد و گفت: البته سدهای قوسی معایبی هم دارند، مثلاً شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آن‌ها باید وجود داشته باشد مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد. سدهای قوسی مانند سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که در مورد این سد وجود دارد این است که آب این سد در زمان‌های کم آبی و خشکسالی هم نسبتاً خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصر به فردی را در ساخت آن از خود نشان داده اند؛ مثلاً در دریاچه سد یک چاه حفر کرده‌اند که به برج آبگیری معروف است.

ناظمی دراین باره افزود: یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت‌های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می‌شود. در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ‌هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می‌شود. محلی‌ها به این سوراخ‌ها قفل می‌گویند، قطراین سوراخ یا قفل‌ها بین 10 تا 20 سانتیمتر است. این قفل‌ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب یا پارچه می‌گذاشتند و با پتک به آن می‌زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ‌ها در فواصل و ارتفاع‌های مختلف و بسیار منظمی از هم ساخته شده‌اند.

به گفته ناظمی، در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می‌کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می‌رفتند. در زمان‌های کم آبی قنات‌ها و آب‌های زیر زمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان‌های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می‌شده و چوب یا پارچه‌ای را که سوراخ راگرفته بود برمی‌داشت. به این ترتیب تراز پایین تری از آب سد تخلیه می‌شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می‌کرده و به مصرف مردم روستای کریت می‌رسید. در فصول آبگیری که نزولات جوی مانند باران زیاد بوده، همه سوراخ‌های باز شده را دوباره می‌بستند و سد دوباره پر از آب می‌شد. در حال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی‌شود، چون عمر مفید سد تمام شده وبه گفته ناظمی، بجز 6-5 متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و لایروبی نشدن آن در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می‌شود.

 از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی‌شود

در حال حاضر بالاتر از سد کریت، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده و دیگر از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی‌شود، زیرا سد جدیدی برای آبگیری ساخته‌اند و دیگر آب به این سد تاریخی فشار نمی‌آورد و همین مسأله احتمال تخریب آن را از بین برده است.

 نوع ساخت سد کریت به قدری خاص و مبتکرانه است که مورد توجه کارشناسان خارجی قرارگرفته است.

روزنامه ایران