عبید‌زاکانی، یکی از ارکان ادبیات انتقادی فارسی/ دکتر طیبه پرتوی‌راد

1397/10/10 ۱۰:۰۸

‏‏مولانا نظام‌الدین عبید زاکانی از شاعران، نویسندگان، طنزپردازان و منتقدان بزرگ سده هشتم هجری است. او که از صاحب‌منصبان عصر خود بوده، در زمان زیستش به شهرت بسزایی دست‌یافته و بی‌شک یکی از ارکان ادبیات انتقادی ایران محسوب می‌شود. دوران حیات این شاعر مقارن حکومت‌های جلایریان، اینجویان، مظفریان و تیموریان است.

‏‏مولانا نظام‌الدین عبید زاکانی از شاعران، نویسندگان، طنزپردازان و منتقدان بزرگ سده هشتم هجری است. او که از صاحب‌منصبان عصر خود بوده، در زمان زیستش به شهرت بسزایی دست‌یافته و بی‌شک یکی از ارکان ادبیات انتقادی ایران محسوب می‌شود. دوران حیات این شاعر مقارن حکومت‌های جلایریان، اینجویان، مظفریان و تیموریان است. بعد از حمله مغول حوادث و فجایعی رخ داد که محیط زندگی مردم ایران را بسیار نامساعد کرد و نتایج ناهنجار آن عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و… جامعه را تحت تأثیر قرار داد. بازتاب این فضا علاوه بر عبید زاکانی توسط افرادی چون سیف فرغانی، خواجوی کرمانی و اوحدی مراغه‌ای هم در ادبیات منعکس شد.‏

اگرچه شعر این دوره سرشار از بدبینی و ناخشنودی از اوضاع روزگار است ولی ابتکار در انتقاد اجتماعی و شفافیت و صراحت و سادگی در بیان آن از مهم‌ترین ویژگی‌های آثار عبید به شمار می‌رود. آنچه از آثار او باقی مانده، نشان می‌دهد عبید منتقد سنت‌های سیاسی، اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی روزگار خویش است و آشفتگی اوضاع و احوال اجتماعی ازجمله هرج و مرج، ظلم و ستم، فقر و مفاسد اخلاقی و اجتماعی و… او را بر آن داشته تا با برانگیختن جامعه و مخاطبان خویش به اصلاح نگاه و رفتار آنها در زندگی فردی و اجتماعی بپردازد. روح ساختارشکن عبید از او که در قلمرو طنز، مقام حافظ در شعر را داراست، فردی شجاع و متهور ساخته که درراه رسیدن به اهداف خود از بیان اشعار و حکایت‌های جنسی و رکیک نیز واهمه نداشته است.

وی در برخی از آثار خویش طرز تفکر و اخلاق بزرگان عصر خود را به شیوه نقیضه گویی جلوه گر ساخته و در بعضی بی ترس و واهمه، فالنامه و احکام و طوالع خرافی را که باور همگانی بوده، مورد استهزا قرار داده است. عبید در تاروپود حکایت‌ها و اشعارش ریاکاری، دروغگویی، حرام خواری، مفاسد اخلاقی و جنسی، تعصبات مذهبی و… در بین طبقات مختلف اجتماع ازجمله شاهان و حاکمان، گروه‌های مذهبی (خطیب، واعظ، قاضی، صوفی و…) و عامه مردم را نشان داده و با آن مستقیم یا غیرمستقیم مبارزه کرده است. آثار عبید زاکانی برای مخاطب امروز جدا از ارزش‌های ادبی و هنری، از نظر تاریخی، جامعه شناسی، مردم شناسی و… بسیار حائز اهمیت است و از منابع غنی و ارزشمند برای شناخت او و جامعه و زمانه‌اش به شمار می‌رود. ‏

مرکز فرهنگی شهر کتاب یازده سال است برای آگاهی بیشتر ادب دوستان و سایر مخاطبان خودمجموعه درس گفتارهایی را ترتیب داده که در آن فرهیختگان و استادان مختلف ادبیات و… به بررسی زوایای مختلف زندگی، احوال و آثار شاعران و نویسندگان منتخب می‌پردازند و در جلسات متعدد و متنوع ازوجوه و رهیافت‌های مختلف،آنهارا به جامعه امروز معرفی می‌کنند. این حرکت که قطعاً بر تعمیق ادبیات کلاسیک اثرگذار است، می‌تواند در درازمدت منابع غنی پژوهشی را برای پژوهشگران ادبیات فراهم آورد و افق دید آنها را راجع به شاعر یا نویسنده‌ای خاص گسترش بخشد. عبید زاکانی شاعری است که کمتر درباره‌ زندگی و آثارش کار شده است و امید است با برگزاری درس‌گفتارهایی درباره عبید زاکانی در یک سال آینده، کارنامه عبیدپژوهی پربرگ و بارتر شود. ‏

منبع: روزنامه اطلاعات