پیامبر اسلام در آینه نگارگری

1397/9/5 ۱۴:۰۵

در تاریخ هنر ایران عرض ارادت به پیامبر اسلام و ائمه اطهار دارای سابقه‌ای طولانی است. هنر نگارگری اسلامی با این مضامین گره خورده و در دوره‌های گوناگون تاریخی، نقاشان سعی در به تصویر کشیدن وقایع مرتبط با این پیامبر و اهل بیت داشته‌اند. پیامبر اسلام (ص) یکی از شخصیت‌های مورد توجه در هنر و ادبیات ایران است و حضور ایشان در جنگ‌ها و فتوحات، میلاد آن حضرت و معراج ایشان از جمله مضامینی است که بسیار مورد توجه قرار گرفته و با قلم‌های مختلف به تصویر کشیده شده است.

سلطان محمد نقاش، نقاش معروف مکتب دوم نگارگری تبریز یکی از مطرح‌ترین هنرمندان این حوزه است که تابلوی او از صحنه ‌معراج حضرت محمد (ص) جایگاه بالایی در هنر نگارگری ایران دارد. این اثر که در موزه لندن نگهداری می‌شود در میان آثار مرتبط با پیامبر اسلام (ص) از جایگاه خاصی برخوردار است. در نقطه مرکزی این تابلو تصویر حضرت محمد(ص) سوار بر براق که مَرکبی آسمانی است دیده می‌شود، در حالی که چهره ایشان با نوری سفید پوشیده شده و درخشش نور طلایی در اطراف پیکر ایشان دیده می‌شود. در حول این نقطه مرکزی و بر روی محوری بیضی شکل، فرشتگان بالداری دیده می‌شوند که با ادوات موسیقی در حال ابراز شادمانی از حضور آن حضرت در آسمان و بر فراز ابرها هستند.

این موضوع با یک ترکیب‌بندی مشابه، بار دیگر در تاریخ نگارگری ایران تکرار شده است. نگاره‌ای مربوط به نسخه فالنامه تهماسبی، در مکتب قزوین و منسوب به آقامیرک، بار دیگر موضوع معراج حضرت رسول (ص) را به تصویر کشیده است. در این تصویر نیز حضرت محمد (ص) سوار بر براق و با هاله نور طلایی اطراف ایشان سوار بر براق دیده می‌شوند و در فضای اطراف ایشان فرشتگان مشغول شادمانی هستند. اما این بار فاصله فرشتگان با حضرت پیامبر (ص) کمتر است و علاوه بر فرشتگان، یک شیر هم در این فضا دیده می‌شود.

چنین دیدگاهی باز هم در دوره‌های بعدی ادامه پیدا کرده و در اسکندرنامه احمدی مشاهده می‌کنیم که ویژگی‌های مکتب تیموری باز هم در تصویرسازی معراج حضرت محمد (ص) به چشم می‌آید. در این اثر فیگور مرکزی اندکی از میانه کادر دور شده و به سمت چپ نزدیک شده است. از سوی دیگر هاله نوری که در آثار قبلی تنها دور سر یا پیکر آن حضرت وجود داشت، این بار کل فضای فیگور و اسب را دربر گرفته و آنها را از زمینه آبی آسمان جدا کرده است. در عین حال چهره ایشان پوشیده نیست و پرداخت اندکی روی اجزای چهره انجام شده است. نکته قابل توجه دیگری که این اثر را از دو تابلوی قبلی متمایز می‌کند، کنار هم قرار دادن فضای زمین و آسمان است. برخلاف آثار سلطان محمد و آقامیرک که تنها به فضای آسمان پرداخته بودند، در قسمت پایینی این تابلو شاهد بنای کعبه و آدم‌هایی در اطراف آن هستیم که بر روی زمینه‌ای متفاوت قرار گرفته‌اند.

اما جدیدترین نمونه از آثاری که به حضـرت محمـد(ص) پرداخته است، تابلو معراج اثر محمود فرشچیان است که سال 92 رونمایی شد. این اثر نیز در ادامه رویکردهای گذشته به موضوع معراج، حضرت محمد (ص) را سوار بر اسب و در میان کادر نشان می‌دهد، با این تفاوت که این بار فیگور آن حضرت را از پشت سر مشاهده می‌کنیم. هاله نوری که در تابلوهای قبلی اطراف صورت را می‌پوشاند، این بار از چهره به سمت آسمان حرکت کرده است. علاوه بر این برخلاف آثار قبلی، همه فرشتگان زن هستند و آرایه‌های رنگارنگی در اطراف آنها مشاهده می‌شود.