از آبگیر بیلقان تا جلالیه تهران

1397/8/6 ۱۰:۱۴

جنگ جهانی دوم و حضورمتفقین در ایران علاوه بر خساراتی که به بارآورد، توجه سربازان خارجی و خبرنگاران را به مسأله مهمی جلب‌ کرد و آن آلودگی شدید آب آشامیدنی در تهران بود. ایده لوله‌کشی آب تهران به سال 1301 بازمی‌گردد که طرح آن مطرح ولی هرگز به مرحله اجرا گذاشته نشد. تنها شهری که تا قبل از شهریور ۱۳۲۰ آب لوله کشی داشت شهر بیرجند بود که بوسیله امیر شوکت الملک علم لوله کشی شد.

افتتاح اولین تصفیه‌خانه آب تهران

لیلا مرادی: جنگ جهانی دوم و حضورمتفقین در ایران علاوه بر خساراتی که به بارآورد، توجه سربازان خارجی و خبرنگاران را به مسأله مهمی جلب‌ کرد و آن آلودگی شدید آب آشامیدنی در تهران بود. ایده لوله‌کشی آب تهران به سال 1301 بازمی‌گردد که طرح آن مطرح ولی هرگز به مرحله اجرا گذاشته نشد. تنها شهری که تا قبل از شهریور ۱۳۲۰ آب لوله کشی داشت شهر بیرجند بود که بوسیله امیر شوکت الملک علم  لوله کشی شد. در سال‌های آغازین دهه 20 باز لوله کشی تهران مورد توجه قرار گرفت ولی آنقدر که به جنبه تبلیغاتی آن توجه می‌شد جنبه عملی آن مد نظر نبود. شهردار وقت نخستین پلاک آب لوله کشی را بر سر در خانه احمد قوام السلطنه در خیابان کاخ نصب کرد اما موضوع در دست‌انداز تشریفات اداری افتاد به نحوی که لوله کشی آب را مردم یک شوخی مسخره تلقی می کردند و هرکس می خواست حرف دیگری را تخطئه کند می‌گفت «لوله کشیه!»(1)

در سال ۱۳۲۴ عده‌ای از بازرگانان و تجار معروف تهران با تأسیس شرکت «سهامی آب تهران» حاضر شدند آب تهران را لوله کشی کنند. وزارت کشور این امر را منوط به اجازه هیأت وزیران می‌دانست اما به حدی در این کار تعلل شد که شرکت انصراف و انحلال خود را اعلام کرد.

پس‌ از اعلام انحلال شرکت سهامی‌ آب، در فروردین 1325 شرکت «سرالکساندرگیب» درمناقصه طرح لوله‌کشی آب تهران برنده ‌شد و در27 آبان همان سال قراردادی سه ساله با شهرداری تهران امضا کرد. عصر روز 30 تیر 1326 درمیدان سنگلج، ساخت بخش اداری لوله‌کشی آب تهران آغاز شد. درآن زمان مقدارآب برای تهران متناسب با نیازها و پیش‌بینی 14 سال آینده، معادل 6/2 مترمکعب درثانیه تخمین زده ‌شد. همچنین برای جبران کسری آب که از رودخانه کرج به تهران می‌رسید، قرارشد درساحل شرقی رودخانه کن به طول 5 کیلومتر چاه‌های عمیق حفرشود و آب رودخانه کرج بوسیله دو لوله فولادی تا ساحل رودخانه کن برسد و پس از آن آب چاه‌ها به آب رودخانه کرج اضافه و توسط مجرایی سرپوشیده به تهران وارد شود. این امر، مستلزم طرحی دقیق از حدود شهر تهران برای توسعه لوله‌کشی بود و پذیرش یا عدم پذیرش آن تا فروردین 1328 بطول انجامید. مدت قرارداد شرکت انگلیسی گیب که رو به پایان بود در سال 1329 توسط نخست‌وزیر وقت علی رزم‌آرا، بار دیگر به مدت پنج سال و پنج ماه تمدید شد. شرکت «تسا» در 18 بهمن 1329 کار لوله کشی تهران را ازمحوطه جلوی ایستگاه راه‌آهن آغاز ‌کرد. ساخت کانال‌ کن نیز برعهده شرکت «دژنامور» قرارگرفت. این کانال بطول 8 کیلومترآب رودخانه کرج را تا کن، درلوله‌های فولادی جریان داده و تا نزدیک تصفیه‌خانه می‌رساند، در آنجا آب در لوله‌های فولادی به تصفیه‌خانه می‌رسید. قرارداد ساخت مخازن آب را شرکت «سیوند» در 19 فروردین 1330 امضا کرد. علاوه بر این، نصب لوله‌های فولادی از کرج به تهران و ساخت حوضچه‌های ته‌نشین‌کننده با شرکت «ایران سوئیس» به امضا رسید، اما تشنجات ناشی از ملی شدن صنعت نفت ایران، در کار احداث تصفیه‌خانه تعلل به وجودآورد. تا اینکه در مرداد 1332 آب در یک قسمت از شبکه ‌شهر تهران جاری ‌شد و بدین ترتیب کارلوله‌کشی آب تهران پس از سی وچهار سال انتظار در آبان 1334 توسط سازمان آب، به نتیجه رسید و مراسم افتتاح اولین مرحله تصفیه خانه آب تهران (جلالیه) صبح روزجمعه 5 آبان 1334 با حضور محمدرضا پهلوی، جمعی از اعضای دربار، نمایندگان مجلسین و هیأت‌های سیاسی‌ خارجی برگزار شد. این درحالی بود که وسعت شهر به 36 کیلومتر رسیده و جمعیت آن نیز از مرز یک میلیون نفر گذشته بود. مهندس غلامعلی میکده، مدیرکل سازمان لوله‌کشی وقت، هزینه مرحله اول تأسیسات لوله کشی شهر تهران را یک میلیارد وسیصدو بیست و دومیلیون ریال اعلام می‌کند. او در گزارشی از اجرای طرح عنوان می‌کند: «مخازن آب تهران می‌تواند برای مصرف یک میلیون نفرآب ذخیره کند. مساحت تصفیه خانه 170هزارمترمربع است و با توجه به تأسیسات موجود درآن می‌تواند در24ساعت درحدود 225000مترمکعب آب خام را تصفیه کند. حتی این مقدار تا 350000مترمکعب نیز قابل افزایش است. درساخت این مرکز از تجربیات و دانش مهندسین وصنایع کشورهای خارجی مانند آلمان، امریکا، انگلیس، بلژیک، روسیه، سوئد، سوئیس و فرانسه استفاده شده است. مثلاً درامر ته‌نشینی و تصفیه آب از روش فرانسوی، در پاکیزگی آب (استریلیزاسیون) و وصل انشعابات به شیوه امریکایی، دراتصال لوله‌ها از روش انگلیسی، درتولید نیرو و تأسیسات خودکار ازکشور آلمان، تهیه مواد شیمیایی با وسایل سوئیسی انجام گرفت. لوله‌های فولادی از انگلستان و سوئد درخواست و لوله‌های چدنی نیز از فرانسه خریداری شد. ماشین‌آلات برق و تلمبه از آلمان و آهن و سرب از بلژیک، سیمان و جیوه نیز به ترتیب از اتحاد جماهیر شوروی و اسپانیا تحویل گرفته شد. آب رودخانه در بیلقان (4 کیلومتری کرج) توسط یک مجرا و سه دریچه گرفته شده و ازطریق کانالی وارد حوضچه‌های ته نشین‌کننده می‌شود، آب خام پس از حذف گِل‌ولای توسط لوله‌های فولادی، به قطر یک متر به سمت تهران جریان می‌یابد. درنزدیکی کن آب دراین لوله‌ها ازطریق یک رشته کانال که تقریباً طول آن8 کیلومتر است منتقل شده و دردو کیلومتری تهران بوسیله لوله‌های فولادی به تصفیه‌خانه می‌رسد. عمل تصفیه فیزیکی در تصفیه‌خانه با 6 تنوره گِل‌گیر (اگسلاتور) و 40 حوض صافی و یک مرکز پخش دارو به منظور تسریع در امر ته نشینی مواد معلق و نیز  یک دستگاه افزایش کلر و ملحقات آن انجام می‌شود. نیروی برق تصفیه‌خانه توسط مرکزی با 2000کیلو وات قدرت تأمین می‌شود. برای ذخیره و توزیع آب‌پاک، در6 منطقه ازتهران مخزن‌هایی ساخته‌شده است که عبارتند از: مخزن شماره 1 در تپه‌های یوسف آباد، مخزن شماره 2 درمقابل بی‌سیم قصر، مخزن شماره 3در شرق جلالیه، مخزن شماره 4 درشمال بهجت‌آباد، مخزن شماره 5 در انتهای خیابان بهار و مخزن شماره 6 درشمال عشرت‌آباد که جمعاً ظرفیت 260000 مترمکعب آب را دارند. دو مخزنی که در سطح بالاتری از تصفیه‌خانه قرار دارند آب را توسط تلمبه‌های فشار قوی به تصفیه‌خانه انتقال می‌دهند ودر 4 مخزن دیگر که در سطح پایین‌تر قرار دارند آب را با فشار طبیعی وارد تصفیه خانه می‌کنند. هرکدام از این 6مخزن توسط یک شاه لوله قسمتی از آب شهر تهران را تأمین می‌کند. درشبکه لوله‌گذاری تهران ازلوله‌های چدنی و فولادی جمعاً به طول 600 کیلومتر استفاده شده که لوله‌های چدنی به قطر 5 تا 60 سانتی متر و لوله‌های فولادی به قطر 70 تا 115سانتی متر است. می‌توان شبکه لوله‌کشی شهرتهران را تا یک هزارکیلومتر نیز گسترش داد. آب مصرفی یک میلیون نفرجمعیت شهرتهران به قرارهر نفر 250 لیتر در شبانه روز و مقدار آب در لوله‌های شبکه برای منازل حداقل سه آتمسفر در نظرگرفته شده است.»

منابع: 1- سالنامه دنیا، آب تصفیه شده تهران، ص 313، سال1342

پی‌نوشت:  محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج 3، به‌کوشش کریم اصفهانیان و جهانگیرقاجاریه، تهران، دانشگاه تهران 1368

منبع: روزنامه ایران