1397/1/29 ۰۸:۴۴
شهر سوخته نام بقایای دولت‌شهری باستانی است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این شهر بر روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دوره بنای این شهر بزرگ با دوره مفرغ تمدن جیرفت مقارن است.
کلنل بیت ـ مأمور نظامی بریتانیا ـ از نخستین کسانی است که در دوره قاجار به این محوطه اشاره کرده و اولین کسی است که در خاطراتش این محوطه را «شهر سوخته» نامیده و آثار باقی‌مانده از آتش‌سوزی را در آن دیده است. باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ این شهر را مورد بررسی و کاوش قرار دادند. حمله اقوام مهاجم، تغییر مسیر رودخانه هیرمندوآتش سوزی، از جمله مهمترین علل تخریب ناگهانی تمدن شهرسوخته ذکر کرده‌اند. نخستین باستان‌شناسان در بازدید از این منطقه، مشاهده کردند که یک سطح وسیع خاکستر وجود دارد.
در پی همکاری بیش از ده تن از متخصصان مختلف ایتالیایی و ژاپنی و استفاده از میکروسکوپ‌ها و تجزیۀ «رادیو کاربون» و مددگیری از زمین‌شناسان و متخصصان فیزیک هسته‌ای، مشخص شد شهر سوخته در فاصله بین ۲۹۰۰ تا ۱۹۰۰ سال ق.م مسکونی بود و در عرض این هزارسال مردم موفق شدند شهر بزرگ و آبادی به وجود آورند که روابط تجاری و فرهنگی گسترده‌ای با نواحی مجاور خود داشت.
جغرافیا و محیط زیست
شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایایش نشان می‌دهد که دارای پنج قسمت اساسی بوده: بخش مسکونی در شمال شرقی شهر ، بخشهای مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان. ۸۰هکتار از شهر را بخش مسکونی تشکیل می‌دهد. این محوطه برخلاف اکنون که محیطی کاملا بیابانی است و فقط درختان گز در آنجا دیده می‌شود، در ۵هزار سال‌ق.م، منطقه‌ای سبز و خرّم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بود و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشت. هامون در ۳۲۰۰ ق.م دریاچه‌ای بزرگ و پرآب بود و چندین رود دائمی مانند هیرمند آن را تغذیه می‌کرد؛ چنان‌که اکنون نیز هیرمند و رودخانه‌های دیگر این دریاچه را به صورت فصلی تغذیه می‌کنند؛ ولی افت بیش از اندازه آب در این رودخانه‌ها به علت عدم رعایت پروتکل‌های میان ایران و افغانستان، و برداشت بی‌رویۀ آب در افغانستان، سبب خشکی دریاچه هامون و مناطق اطرافش شده است. آن زمان در اطراف هامون، نیزارهای وسیعی وجود داشت. در بررسی‌های منطقه‌ای در اطراف شهر سوخته، بستر نهرها و آبراه‌های گوناگونی پیدا شده که احتمالا به مزارع آب می‌رساند.
در نتیجۀ جذر و مد دریاچه هامون، زمین‌های ساحلی آبیاری و خاکش حاصلخیز می‌شد. به این ترتیب ساکنان این ناحیه می‌توانستند کشاورزی کنند و در مراحل شهرنشینی موفق به پیشرفت‌هایی گردند. یافته‌های جدید باستان‌شناسی گواه آن است که تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است.
صنعت و پیشه‌ها
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بود؛ چنان که در نوبت ششم کاوش، نمونه‌های بدیعی از زیورآلات به دست آمد. پیشتر هم مشخص شده بود که جهت صنایع ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر از درختان موجود در طبیعت اطراف برای سوخت استفاده می‌کردند.
باستان‌شناسان با یافتن مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور، پس از پژوهش درباره روشهای ساخت ورقه‌ها و مفتول‌های طلایی دریافتند که صنعتگران در آغاز صفحات زرین بسیار نازکی به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه می‌کردند و بعد آنها را به شکل استوانه‌ای لوله نموده، بین استوانه‌های طلا مهره‌های لاجورد قرار می‌دادند.
در شهر سوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق‌کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت است. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چندرنگ و قلاب ماهیگیری به دست آمده و مشخص شده که مردم با استفاده از نیزارهای اطراف هامون، سبد و حصیر می‌بافتند. از این نی‌ها نیز، برای درست کردن سقف ساختمان‌ها استفاده می‌شد.
سازماندهی مدنی
شهر سوخته دارای تشکیلات منظم و مرتبی بود. آثار باقی‌مانده نشان می‌دهد این شهر طی هزاره سوم پیش از میلاد، سامانۀ مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب داشت. این امر از کوچه‌ها و خانه‌های منظم و لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی به دست آمده که نشان‌دهنده وجود برنامه‌ریزی شهری است.
پیدا شدن تنها لوح نوشته دوران آغاز ایلامی این شهر، همراه با آثار مهرها، نشان از ارتباطات تجاری این جامعه دارد. مردم با ساکنان بین‌النهرین روابط تجاری داشتند و سنگ لاجورد افغانستان کنونی را به آنجا می‌بردند. ظروف سفالین شهرسوخته با ظروف سفالین مکشوف در درّۀ پنجاب شباهت دارد. نقش خورشید که روی یکی از این سفال‌ها نشان داده شده در روی ظروف سفالین شهداد نیز دیده می‌شود. تمدن شهداد نیز درهمین حدود اوایل هزاره سوم‌ق.م در نتیجه تغییر مسیر رودخانه از بین رفت.
آزمایش‌های میکروسکوپی نشان داده دراین اجتماع ماهی، پرندگان و خرچنگ‌ها مورد استفاده غذایی بود. وجود هزاران پیکان سنگی نشان می‌دهد که شکار پرندگان در این ناحیه بسیار رواج داشت. آثار دانه‌های گندم و جو و شاهدانه و تخم خربزه و حتی انگور نیز پیدا شده است. اشیایی دست‌ساز از جنس فیروزه یا سنگ لاجورد هم به دست آمده است. صنعت کوزه‌گری، حصیربافی، سنگ‌تراشی و تهیه جواهرات و زینت‌آلات، عده‌ای از صنعتگران شهر را به خود مشغول می‌ساخت.
باید توجه کرد که شهرسوخته تنها ناحیه در جنوب ایران نیست که در هزاره چهارم‌ق.م به درجه نسبتا بلندی از تمدن رسیده بود. در نقاطی مانند تپه یحیی، تل‌ابلیس، بم و شهداد نیز نشانه‌های تمدنی پیشرفته وجود داشته و از جمله علائمی به دست آمده که شاید مراحل اولیۀ «خط» به شمار آید.
کشفیات
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد. مطالعات اولیه نشان داده که چشم چپ زن مدفون در قبر شماره ۶۷۰۵، مصنوعی است. به نظر می‌رسد که چشم مزبور با نوعی چربی جانوری ساخته شده باشد. در روی این چشم مصنوعی، ریزترین مویرگ‌های داخل کره چشم با مفتول‌های زرین کمتر از نیم میلیمتر طراحی شده‌اند. اشیای پیدا شده در این قبر عبارتند از: ظرفهای سفالی، مهرهای تزیینی، یک کیسه چرمی و یک آینه مفرغی. قدمت این قبر و چشم مصنوعی به حدود ۲۸۰۰ سال ق.م می‌رسد.
کشف‌شدن بازیی شبیه به تخته نرد امروزی یکی دیگر از شگفتی‌های این شهر است. همچنین نخستین پویانمایی جهان بر ظرف سفالین کشف شده از شهر سوخته به دست آمده است. از این جهات در تیرماه ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست «میراث جهانی یونسکو» ثبت گردید.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید