چالش‌های دولت موقت

1396/11/18 ۰۹:۴۵

١٥ بهمن ماه سال ١٣٥٧ حكم نخست‌وزیری مهندس بازرگان ابلاغ و یك روز بعد در آمفی تئاتر مدرسه علوی به او ابلاغ شد. در این حكم به امضای امام خمینی(ره) آمده است: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اكثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران كه طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است

 بازرگان و انقلاب اسلامی با حضور ابوالفضل بازرگان توسلی، سلیمی‌نمین، قادری، فراستخواه

محسن آزموده: ١٥ بهمن ماه سال ١٣٥٧ حكم نخست‌وزیری مهندس بازرگان ابلاغ و یك روز بعد در آمفی تئاتر مدرسه علوی به او ابلاغ شد. در این حكم به امضای امام خمینی(ره) آمده است: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اكثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران كه طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی كه به ایمان راسخ شما به مكتب مقدس اسلام و اطلاعی كه از سوابق‌تان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط و حزبی بستگی به گروهی خاص، مامور تشكیل دولت موقت می‌نمایم تا ترتیب اداره امور مملكت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی كشور به جمهوری اسلامی و تشكیل مجلس موسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید». مهندس بازرگان نیز در پاسخ به این حكم گفت: «خدای بزرگ را شكر می‌كنم كه چنین اعتبار و حسن شهرتی را كه به هیچ‌وجه اهلیت و لیاقت آن را نداشته‏ام به من ارزانی داشته و همین موهبت الهی باعث ‏شده است كه آیت‌الله ابراز اعتماد و ارجاع چنین ماموریتی را به بنده عنایت‏بفرمایید و همچنین از ملت ایران تشكر می‌كنم كه آیت‌الله مكرر تصریح فرموده‏اید كه به‌نام ملت همصدای با ملت و برای ملت گام‌ها و صداهای خود را برداشته و بلند كرده‏اید. این ماموریت، یعنی ریاست دولت موقت و تشكیل حكومت در شرایط بسیار دشوار و خطرناك عظیم‏ترین شغل و وظیفه و در عین حال بزرگ‌ترین افتخاری است كه به بنده واگذار شده و شاید حق داشته باشم بگویم دشوارترین وظیفه و كاری است كه در طول تاریخ ٧٢ساله مشروطیت ایران به نامزدها و مامورین نخست‌وزیری دیگر داده شده است. قاعدتا با توجه به جثه ضعیف و نواقص و معایب خودم نمی‏بایستی قبول این مسوولیت را كرده و زیر بار چنین امری رفته باشم، ولی از یك طرف بنا به ضرورت و وظیفه و مسوولیت طبیعی و انتظاری كه داشته‏اند ناچار شدم كه قبول كنم و مخصوصا با تاسی به رویه و سنتی كه خود آیت‌الله در سراسر این دوران اداره و رهبری جنبش داشته‏اید و با عزم راسخ و با ایمان كامل به خداوند و اعتماد به موفقیت این راه رهبری فرموده‏اید، من هم همین راه را انتخاب می‌كنم و این اولین درس و اولین دستوری است كه از آیت‌الله گرفته‏ام و فرمایش حضرت امیر، علی ابن ابیطالب را به كار می‏بندم كه فرموده‏اند وقتی در برابر امر خطیر و كار مشكلی قرار گرفتند وارد شوید، به حول و قوه الهی مشكلات و مسائل حل خواهد شد.» بدین سان عمر كوتاه و ٩ ماهه دولت موقت آغاز شد. درباره فراز و نشیب‌های دولت موقت و عملكرد مهندس بازرگان در این دوره حرف و حدیث بسیار است. روز دوشنبه ١٦ بهمن انجمن اندیشه و قلم نشستی ٦ ساعته در موسسه فرهنگی الرحمن برگزار كرد كه در آن از جنبه‌های متفاوت این عملكرد مورد نقد و ارزیابی قرار گرفت. در این نشست ابوالفضل بازرگان، پسر برادر مهندس بازرگان ضمن بازخوانی دو سخنرانی بالا به برخی چالش‌های پیش روی دولت موقت اشاره كرد و حاتم قادری، استاد دانشگاه تربیت مدرس با تاكید بر كتاب راه طی شده، به بازخوانی تحول فكری بازرگان پرداخت. مقصود فراستخواه، پژوهشگر و استاد علوم اجتماعی در سخنرانی خود بر ویژگی‌های كنشگری بازرگان تاكید كرد. یعقوب توكلی، محمدجواد مظفر و مهدی معتمدی‌مهر از دیگر سخنرانان این نشست بودند.

توسلی: نگاه راهبردی بازرگان آزادیبخشی بود
 در ادامه میزگردی با حضور مهندس محمد توسلی، دبیركل نهضت آزادی و عباس سلیمی نمین، پژوهشگر تاریخ معاصر برگزار شد. محور بحث مهندس توسلی نگاه راهبردی بازرگان در مواجهه با چالش‌هایی بود كه در جریان انقلاب با آنها روبرو شد. او نخست به چند چالش سیاسی و فرهنگی كه مهندس بازرگان با آنها مواجه بود، اشاره كرد و بعد به راهبردی كه او در مواجهه با این چالش‌ها در نتیجه چند دهه تجربه كار سیاسی و فرهنگی به آن رسیده بود، پرداخت. در بخشی از سخنان او می‌خوانیم: «بازرگان بر اساس همین نگاه راهبردی بود كه حتی بعد از وقایع ١٣ آبان ١٣٥٧ ادامه داد و هیچگاه زانو نزد. بعد از خرداد ٦٠ آثار فراوانی نوشت و در آن شرایط بحرانی به دنبال آگاهی بخشی بود. او معتقد بود كه هدف انبیا اقامه قسط است. كار بازرگان نیز آگاهی‌بخشی است و این را در آثار فراوانی كه تا زمان درگذشت‌شان مثل آخرت و خدا هدف نهضت انبیا گفته بیان می‌كند. بازرگان كوشید نگاه راهبردی خود را در قالب آثار مختلف تبیین كند. امروز به نظر من این آثار می‌تواند برای نسل امروز و مدیران جامعه پیامی داشته باشد. پیام آن به‌طور مشخص این است كه بعد از ٤ دهه گذشت از انقلاب كه این همه هزینه شده به نوعی بازنگری كنیم و ارزیابی كنیم كه آیا موفق بوده‌ایم یا خیر؟»

سلیمی‌نمین: نهضت آزادی به رای مردم احترام نمی‌گذاشت
مباحث عباس سلیمی‌نمین اما عمدتا معطوف به سخنان توسلی بود و كوشید چالش‌هایی كه او طرح كرده را نقض كند. سلیمی‌نمین گفت: «نهضت آزادی به رای مردم احترام نمی‌گذاشت. برخی از دوستان نهضت آزادی معتقد به بر سر عقل آمدن امریكا بودند. نهضت آزادی قائل به توان مردم نبود و معتقد بود كه تنها باید امریكا را بر سر عقل آورد كه فتیله استبداد را پایین بكشد. آنها به عوض كردن سلطنت اعتقادی نداشتند. من به نهضت آزادی اتهام وابستگی نمی‌زنم. اما آنها به تجربه جامعه ایران توجهی نداشتد. آیا نباید به امریكا به خصوص بعد از كودتای ٢٨ مرداد سوءظن داشت؟ اما بازرگان می‌گفت من سوءظن ندارم. نهضت آزادی در ٢٠ بهمن ٥٧ با امام بر سر موضوع تمدید ساعات حكومت نظامی اختلاف جدی دارد. قرار بود در آن شب كودتایی صورت بگیرد. چرا بازرگان تلاش می‌كند امام را قانع كند كه مردم را از خیابان خالی كند؟ چون امریكایی‌ها گفته بودند كه كودتایی نمی‌شود؟ آقای بازرگان بر اساس تعریف صدر حاج‌سید‌جوادی باز هم به مقامات امریكا حسن‌ظن دارد. انجماد سیاسی در نهضت آزادی فاجعه است. من به نهضت آزادی اتهام وابستگی نزدم، بلكه می‌گویم حسن ظن دارد و به امریكا خوش‌بین است و به مردم اعتقاد ندارد. بازرگان به ملت اعتقاد ندارد. من تهمت نزدم.»

وقتی استعفا داد، گفت راحت شدم
ابوالفضل  بازرگان، فعال سیاسی و برادرزاده مهدی بازرگان: علت انتخاب مهندس بازرگان برای نخست‌وزیری دولت موقت، دینداری، سلامت اخلاقی، تجربیات موفق مدیریتی مثل مدیریت سازمان آب یا ریاست هیات خلع ید و اقدامات انقلابی مثل كنترل اعتصابات در زمان انقلاب و پذیرش او از سوی جناح‌ها و گروه‌های مختلف جامعه بود، تا جایی كه اعضای گروه‌های چپ نیز به شجاعت او اذعان داشتند. بنابراین اگر نگوییم تنها گزینه برای این سمت بود، باید پذیرفت كه بازرگان بهترین گزینه و انتخاب درستی بود، ضمن آنكه خودش نیز قبول داشت كه بهترین است.
اما پرسش بعدی این است كه چرا بازرگان با وجود عدم تمایل به قبول مسوولیت در آن شرایط، آن را پذیرفت؟ پاسخ این است كه اگر ایشان انتخاب نمی‌شد، فرد دیگری انتخاب می‌شد كه مورد اجماع نبود و هرج و مرج و نافرمانی و شورش و ادعای خودمختاری و... پدید می‌آمد و در نهایت ممكن بود جنگ داخلی رخ دهد، مثل وضعیتی كه در افغانستان رخ داد. در نتیجه در آن شرایط مهندس بازرگان قبول مسوولیت را واجب عینی می‌دانست و قبول مسوولیت كرد.
اما بعد از قبول مسوولیت در جلسه ٢٢/١١/١٣٦٠ در دفتر نهضت آزادی درباره نحوه انتخاب وزیران كابینه گفت كه چهار شرط را برای انتخاب آنها تعیین كرده است: ١- مسلمان عامل به فرایض؛ ٢- سابقه مبارزات مشخص مردمی و عدم همكاری با رژیم سابق، ٣- حسن شهرت و ٤- سابقه آشنایی و صلاحیت در حوزه‌ای كه به او داده می‌شود.
مرحله بعد مشكلات طاقت‌فرسا بود. انقلاب ایران برخلاف انقلاب‌های دیگر در دوره كوتاهی پیروز شد و بنابراین فرصت پرورش مدیران فراهم نیامده بود. در نتیجه دولت وقتی سر كار آمد با مشكلاتی مواجه بود. ساختارهای از پیش موجود هم مختل شده بودند. دستگاه‌های دولتی و كاركنان دولتی نیز دچار مشكل شده بودند. اما دولت مهندس بازرگان توانست با وجود همه مشكلاتی كه به ارث رسیده بود و حاصل انقلاب زودرس بود، ماموریت خود را به خوبی انجام دهد.
مهندس بازرگان از همان اول قبول مسوولیت، گفت من اهل تندروی نیستم و از من انتظار تندروی نداشته باشید. او چهار وظیفه را برای دولت خود قایل بود: ١- انتقال قدرت، ٢- اداره دولت و كشور، ٣- رفع خرابی‌ها و ٤- برگزاری رفراندوم و تشكیل دولت و تهیه پیش نویس قانون اساسی. از همان اول به او انتقاد می‌شد كه چرا انقلابی عمل نمی‌كند. او در سخنرانی ١٥/٢/١٣٥٨ گفت مشخص شده دولت علاوه بر مسائل پیش بینی شده، با مسائل پیش بینی نشده و انتظارات عجولانه مردم نیز مواجه است. ضعف تبلیغات یكی از مشكلات اساسی بود. تقریبا روزنامه یا نشریه‌ای نبود كه مدافع دولت باشد. هم چپ و هم راست به نقد دولت می‌پرداختند. حتی رادیو و تلویزیون بلندگوی ضد دولت بود. ضد انقلاب، حالت انتقام و تعدد مدیریت و تفرقه مسوولیت از دیگر مشكلات بود. علاوه بر رهبری و شورای انقلاب كه می‌توانستند به موضوعات ورود پیدا كنند؛ نهاد امام جمعه و نهادهای دیگر در امور كشوری دخالت می‌كردند. ایشان اطلاعیه‌هایی دادند كه همه را به وحدت در عمل و اجرای قانون دعوت می‌كردند. پیامی درباره حادثه پاوه منتشر می‌كنند و توضیح می‌دهند دولت كوتاهی نكرده است. یك پیام تلویزیونی قبل از استعفا دادند و شرح دادند كه تقصیرهایی كه به گردن دولت می‌اندازند درست است یا خیر و چه نهادهای دیگری هستند كه نمی‌گذارند كار پیش برود. در پایان باید به مشكلات درونی نیز اشاره كرد. البته مشكلات درونی در داخل هیات دولت چندان چشمگیر نبود. اولین اخلاف استعفای دكتر كریم سنجابی از وزارت امور خارجه بود كه می‌گفت دستگاه‌های غیرمسوول در كار این وزارت دخالت می‌كنند. اشكال دیگر افزایش حداقل حقوق كارگران از سوی وزارت كار بدون هماهنگی با دولت بود. مساله دیگر اختلاف نظر مراجع در زمینه مشكلات اقتصادی بود. مشكلاتی هم در خود نهاد نخست وزیری بود، مثلا تا مدتی از كارمندان سابق این نهاد به دلیل بی‌اعتمادی استفاده نمی‌شد، اما بعد با توصیه مهندس بازرگان این مشكل حل شد.
مشكل دیگر حفاظت نخست‌وزیری بود. نخست‌وزیری را مجموعه‌ای از همافران اداره می‌كردند و كمیته‌های انقلابی برای خودشان شأنی قایل بودند. تعدادی نیز داوطلب و از كسبه بازار بودند. مشكل دیگر مراجعات زیاد مردم بود. مردم هر مشكلی داشتند، مستقیما به نخست‌وزیری مراجعه می‌كردند، زیرا نهادهای دیگر هنوز شكل نگرفته بود. مشكل دیگر تظاهراتی بود كه در خیابان پاستور رخ می‌داد. همچنین مشكل اعتراضات خانواده‌های كاركنان بیكار شده دستگاه‌های قبل از انقلاب بود.
مجموعه این مشكلات سبب شد كه دولت احساس كند نمی‌تواند ادامه بدهد. البته این مشكلات از اول هم بود و بازرگان نزد رهبر انقلاب رفته بود و این مسائل را در میان گذاشته بود. در مقطعی كه دولت و‌ شورای انقلاب اختلاف داشتند، قرار شد این دو در هم ادغام شوند. بنابراین اینكه گفته می‌شود استعفای دولت بازرگان به قضیه اشغال سفارت امریكا مربوط می‌شود، غلط است. از اول اردیبهشت دولت هشدار داده بود كه به این ترتیب نمی‌تواند ادامه دهد. حتی بعد از بازگشت از مسافرت، بعضی وزرا را به وزارتخانه راه ندادند! در نهایت هم مهندس بازرگان نامه استعفایش را به امام می‌دهد. حامل این نامه من بودم. امام گفته بود فكر می‌كنم و نظرم را می‌گویم.
بعد امام آقایان هاشمی، موسوی اردبیلی و بهشتی را خواسته بود و گفته بود كه كاری كنند كه مهندس بازرگان منصرف شود. اما وقتی ایشان در راه تهران- قم بودند، از رادیو و تلویزیون خبر استعفای مهندس بازرگان پخش می‌شود و دیگر كار از كار می‌گذرد. البته مهندس بازرگان به آقای موسوی اردبیلی گفته بود كه هر كدام از اعضا خواستند، می‌توانند ادامه دهند. بعد از استعفا نیز گفته بود راحت شدم. البته خودش تا آخرین لحظه به عنوان منتقد دلسوز باقی ماند.

منبع: اعتماد