دِرَم‌داران کریم

1396/3/31 ۰۸:۴۳

فعالیت‌های اقتصاد و بازرگانی ایرانیان در روزگاران گذشته، همواره با نیکی و نیکوکاری پیوندی استوار داشته است. آنگونه که بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد، سلسله موقوفات در شهرهای گوناگون، آنجا که به بازار می‌رسیده، بسیار پررونق بوده است. بخشی مهم از بازار در مناطق گوناگون ایران، به فعالیت‌های نیکوکارانه و عام‌المنفعه همواره نگاه ویژه داشته‌اند.

 بازرگانی و وقف؛ دو همنشین دیرینه در فرهنگ ایرانی
 

آبان روزگار:  فعالیت‌های اقتصاد و بازرگانی ایرانیان در روزگاران گذشته، همواره با نیکی و نیکوکاری پیوندی استوار داشته است. آنگونه که بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد، سلسله موقوفات در شهرهای گوناگون، آنجا که به بازار می‌رسیده، بسیار پررونق بوده است. بخشی مهم از بازار در مناطق گوناگون ایران، به فعالیت‌های نیکوکارانه و عام‌المنفعه همواره نگاه ویژه داشته‌اند. بازاریان و بازرگانان بر اساس باورهای دینی و اخلاقی، برآن بودند که بخشی از مال و دارایی خود را در مسیر فعالیت‌های خیرخواهانه باید به کارگیرند تا هم بر برکت کار و دارایی خویش بیفزایند هم به گونه‌ای مسئولیت اجتماعی خود را، البته با نگاهی سنتی، انجام دهند. بسیاری از موقوفات شهرهای ایران، در روزگار کنونی، در بخش‌هایی از شهر جای گرفته‌اند که یا امروز یا در گذشته، بازار بوده است. بررسی اندیشه نیک‌خواهانه بازرگانان و بازاریان می‌تواند گوشه‌ای از فرهنگ نیکوکاری ایرانی را در تاریخ برایمان تصویر کند.
 

جایگاه ویژه بازاریان در نیک‌اندیشی
دو سده اخیر تاریخ که بخشی بزرگ از آن با دوره حکومت قاجارها بر ایران هم‌پوشان است، برای پژوهشگران تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اهمیتی فراوان دارد؛ بیشتر از آن‌رو که اسناد و مدارکی بیشتر برای پژوهش درباره این دوره تاریخی در دست است. این مساله به ویژه هنگام مطالعه و بررسی تاریخ اجتماعی آن دوران از اهمیتی بیشتر برخوردار می‌شود، از آن‌رو که می‌تواند یافته‌هایی ارزشمند در این حوزه ارایه دهد. وقف و بررسی موقوفات در این دوران، گوشه‌ای از شیوه زیست ایرانیان را به نمایش می‌گذارد. آنگونه که منابع و سندهای تاریخی نشان می‌دهند، وقف و بازار در دوره قاجار، پیوندی استوار و ناگسستنی داشته‌اند. رونق وقف در بازار تهران در دوره‌های گذشته به اندازه‌ای بوده است که امروزه نزدیک به نیمی از بازار بزرگ و تاریخی تهران را موقوفه‌ها دربرمی‌گیرند. موقوفه وزیر علی‌آبادی، سرای حاج محمدعلی، سرای امیر، موقوفه ظل‌السلطان و سرای سیدمحسن، امروزه از موقوفه‌های پرآوازه بازار تهران به شمار می‌آیند. این موقوفه‌ها در واقع پشتوانه نیکوکاری و اندیشه خیرخواهی در بازار دارالخلافه قاجاری تا امروز به شمار می‌آمده‌اند.
بررسی آمارهای به جای‌مانده از آن روزگار می‌تواند تصویری روشن از وضعیت موقوفات در محله بازار به نمایش بگذارد. بر اساس آمار سال ١٢٦٩ قمری که در دوره ناصرالدین شاه قاجار تهیه شده است، بیشتر املاکی که در تهران وقف می‌شد، دکان‌ها بودند. بیشترین تعداد موقوفه‌ها بدین‌ترتیب در محله بازار جای می‌گرفت. پیوند میان بازرگانان و تجار با طبقه روحانی جامعه موجب می‌شد آنان پس از وقف املاک خود در محله بازار، تولیت آن‌ها را به روحانیان سرشناس دوران خود واگذارند. به عنوان نمونه ٤٢ باب دکان وقف مسجد شاه بود که تولیت آن به امام جمعه واگذار شده بود. همچنین شش باب دکان وقف سيدالشهدا در دست شيخ باقر پيش‌نماز و حمام حاجي محسن در دست ميرزا ابوالحسن پيش‌نماز بود. بخشی بزرگ از واقفان بازار از بازرگانان بودند. بازار افزون بر دکان وقفي، تعدادی زياد کاروان‌سرا و تيمچه وقفي داشت که ميزان موقوفه‌های بازار را در برابر دیگر محله‌های تهران همچون عودلاجان و سنگلج افزایش می‌داد.
یکی دیگر از آمارهای دوره قاجار به سال ١٣٢٠ قمری در دوره مظفرالدین شاه بازمی‌گردد. بر این اساس، دکان‌ها همچون گذشته بیش‌ترین موقوفه‌های شهر تهران به شمار می‌آمدند. بازرگانان و کاسبان کوچک و بزرگ در بازار می‌کوشیدند با وقف بخشی از املاک خود در بازار، هم تعهد اجتماعی خود را در حوزه نوع‌دوستی و نیک‌خواهی به نمایش بگذارند، هم با موقوفات خود، بر تداوم رونق فعالیت‌های تجاری و بازرگانی در بازار تاثیر بگذارند. به عنوان نمونه، بسیاری از کاروان‌سراها و تیمچه‌های بازار تهران در دوره قاجار، وقفی بودند. کاروان‌سراها به ویژه در زمینه رونق جابه‌جایی‌ها و معامله‌های بازرگانی در بازار، ارزشی بسیار داشتند. وجود این کاروان‌سراهای خیریه موجب می‌شود کاروان‌های باری به آسانی در بازار جابه‌جا شوند و زمینه مناسب برای انجام تبادل‌های بازرگانی انجام پذیرد.
 

بازرگانان واقف؛ الگویی برای همیشه
بررسی پیوند میان بازار و پدیده وقف در تاریخ ایران، یافته‌هایی ارزشمند درباره نگاه نیک‌اندیشانه بازرگانان ایرانی در دوره‌های گوناگون تاریخی به ویژه در سده‌های اخیر به دست می‌دهد. این پیوند استوار همچنین می‌تواند الگویی برای همه دوره‌های فعالیت بازار و بازرگانان باشد؛ آنگاه که مساله تعهد اجتماعی شهروندان به ویژه مال‌داران نسبت به دیگران پیش آید، این رابطه می‌تواند مدلی مناسب برای پای‌بندی به این وظیفه اجتماعی در شمار آید.

منبع: شهریور