یخ‌های سیبری، محافظان شناسنامه فرهنگی ما / سهراب گنجی مراد

1396/3/28 ۱۲:۳۰

زمانی‌که پروفسور رودنکو در سال 1929 م (1308 ش) کاوش در پازیریک سیبری را آغاز کرد هیچ‌ کس باور نداشت کاوش او منجر به کشف قدیمی‌ترین قالی پُرزدار عالم شود. از میان یخ‌های گورکان سَکایی، قالی 2 در 2 متر، نه با بیل و کلنگ بلکه با میلیون‌ها لیتر آب جوش بیرون آورده شد.

زمانی‌که پروفسور رودنکو در سال 1929 م (1308 ش) کاوش در پازیریک سیبری را آغاز کرد هیچ‌ کس باور نداشت کاوش او منجر به کشف قدیمی‌ترین قالی پُرزدار عالم شود. از میان یخ‌های گورکان سَکایی، قالی 2 در 2 متر، نه با بیل و کلنگ بلکه با میلیون‌ها لیتر آب جوش بیرون آورده شد. بافته‌ای ایرانی با قدمتی 2500 ساله که چشم جهانیان را خیره و منطقه گمنام پازیریک را شُهره عالم و آدم کرد. 1949 م (1328 ش) سال کشف قالی پازیریک، سالی فراموش‌نشدنی است؛ نه تنها برای ایرانیان بلکه برای تاریخ هنر و قالی جهان. با کمال شگفتی، یخ‌های سیبری پاسدار و محافظ چند هزار ساله شناسنامه فرهنگی و هنری ما شدند. یک پنجم قالی از بین رفته، قالی از جنس پشم که رنگ‌های اصلی آن عبارتند از: قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کم رنگ و نارنجی که البته بر اثر سال‌ها یخ‌زدگی رنگ آن تغییر یافته است.

مهارت خیره‌کننده ایرانیان

قسمتی از مقاله خانم ماریا خنیینا (دبیرکل بخش فرهنگ‌های ما قبل تاریخ و مدیر آثار باستانی سیبری در اتحاد جماهیر شوروی سابق) در مجله «پیام یونسکو» وابسته به سازمان ملل را مرور می‌کنیم: «در سال 1929 اس.‌ای. رودنکو و م.پ. گریازنف از لنینگراد کاوش یک گور قدیمی را که در ارتفاع 1600 متری در پازیریک سیبری قرار داشت، آغاز کردند و این گور در دره اولاکان قرار گرفته که گذر از آن دشوار است. کاوش‌های انجام شده در نخستین گورکان یخ زده نتایج بسیار جالبی داشت، زیرا اشیای مدفون در این گورکان از مواد از بین رفتنی درست شده بود، ولی کاملاً محفوظ مانده بود. چهار گورکان یخ زده در سال‌های 1949ـ1947 به‌ وسیله گروه جدید زیر نظر اس. ای رودنکو کاوش شد و نتایج آن جنجال به‌ پا کرد. وقتی از گورهای یخ‌زده پازیریک فرش‌ها، لباس‌ها، اجساد مومیایی، یک ارابه، اسب‌هایی با زین و برگ شاهوار، وسایل آشپزخانه،‌آلات موسیقی و غیره بیرون آمد که همه متعلق به بیش از 2500 سال پیش بود، نام پازیریک که تا آن زمان ناشناخته بود، شهره آفاق شد... در میان گنجینه‌های کشف شده در پازیریک، بخصوص یک قالی پشمی با گره‌های محکم و رنگ‌های زنده، شهرت دارد. این فرش که تقریباً چهار گوش است در حدود 2 متر مربع وسعت [حدود 4 متر مربع مساحت] دارد و تصویر سوارکاران، آهوان در حال چرا، جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر بر آن نقش بسته‌اند و حاشیه‌ای گلدار آن را زینت بخشیده است. این قدیمی‌ترین قالی دنیاست که گواه مهارت خیره‌ کننده قالیبافان ایرانی است.»

قالی با اسلوب زمان ما

مهارت بافندگی و طرح قالی واقعاً خیره‌ کننده است. عالم انگشت به دهان مانده که چطور قالی 2500 ساله با قالی‌های امروزی پهلو می‌زند. مهارت آن‌قدر تکامل یافته است که نمی‌تواند کار یک بافنده فوق‌العاده قوی باشد، کار یک نسل و دو نسل هم نیست. متخصصان قالی ایرانی معتقدند که بافت قالی چنین شاخص و ظریف لااقل به 500 سال پیشینه و مهارت نیاز دارد. دکتر سیروس پرهام یکی از سه متخصص قالی ایرانی، چه زیبا این اعجاب را منعکس کرده است: «به سال 1949میلادی، سرگی رودنکو باستان‌ شناس روس هنگام کاوش در گورهای اقوام سکایی منطقه پازیریک (در دامنه‌های جنوبی جبال التایی، سیبری) به یافتن دستبافته‌ای کامیاب شد که تاریخ فرشبافی را سر به سر دگرگون کرد. از میان یخ‌های «گور شماره 5» پازیریک بیرون آمده بود دو هزار و پانصد ساله، نه همان گره بافته و خوابدار بلکه بسیار ظریف و ریز بافت و به همان اسلوب قالیبافی زمان ما. این بزرگ‌ترین کشف تاریخ فرشبافی بیش از هر چیز از این حیث یکتایی اهمیت داشت که یگانه نمونه فرش گره بافته بود (و هنوز هم هست) از عصر هخامنشیان تا یک هزار و پانصد سال بعد از آن. پیدا شدن قالی پازیریک تمامی فرضیه‌های به‌ ظاهر استوار و به اصطلاح «آکادمیک» را درباره قدمت قالیبافی بی‌اعتبار ساخت و تاریخ آن را به بیش از دو هزار و پانصد سال رساند.»

اعجاب مضاعف

با دقت در فحوای سخنان نغز متخصص قالی ایرانی، متوجه دو مرحله فوق‌العاده شاخص در دگرگونی تاریخ قالی جهان می‌شویم: مرحله اول که با کشف قالی پازیریک، تاریخ قدمت قالی 1500 سال به عقب رفت: اعجاب اولیه. مرحله دوم که ظرافت بی‌حد و حصر قالی کشف شده، مهر تأیید بر آشنایی بشر (ایرانیان) با این نوع کار ظریف و شاخص داشت. در این مرحله باز هم 500 سال دیگر به این قدمت افزوده می‌شود: اعجاب در اعجاب، اعجاب ثانویه. پروفسور هانس ای. وولف آلمانی در کتاب «صنایع دستی کهن» در این‌باره می‌نویسد: «این قالی نسج بسیار ظریفی دارد و در هر اینچ مربع [5/2 سانت در 5/2 نیم سانت] 570 گره خورده در صورتی که قالی‌های پشمی خرسک امروزی 80 گره و بهترین قالی ابریشمی 800 گره دارد. گره‌های قالی قیورد و از نوع گره‌های به اصطلاح تُرکی است. اگر در نظر بگیریم که سکاها و ترک‌ها در آسیای مرکزی همسایه بودند، این سؤال پیش می‌آید که از ترک‌ها و ایرانیان کدام یک مبدع و مبتکر قالیبافی بوده‌اند؟ جزئیات طرح قالی نشان می‌دهد که بی‌هیچ گفت‌و‌گو این قالی ایرانی است.»

منطقه پازیریک که این قالی در آنجا کشف شده، فاقد پیشینه تمدن والایی است، این قالی و سایر اقلام ظریف از ایران و جاهای دیگر خریداری و دادوستد می‌شده است. واقعاً حیرت‌آور است، بافت قالی پشمی 2500 ساله با 570 گره در هر اینچ مربع که با قالی‌های ابریشمی امروزی پهلو می‌زند؛ قالی ابریشمی با این همه امکانات جدید و تجارب چند نسل بافنده. قالی که بافنده حرفه‌ای امروزی برای بافت آن به 18 ماه وقت نیاز دارد. قالی 2 در 2 که یک میلیون و 250 هزار گره دارد. در اینجا قصد پرداختن به قالی پازیریک و کشف رمزهای بی‌پایانی مغانی آن را ندارم. این مطلب در حکم مقدمه‌ای بود تا از ظرافت قالی پازیریک و غوغای رنگ‌های زنده آن، به سمبل‌شناسی رمزهای مغانی برسیم. در مطالب آینده راجع به رمزهای متعدد قالی: رنگ قرمز قالی، حفاظت از قالی توسط گوزن‌ها و سواران، چرخش خلاف جهت گوزن‌ها و سواران، فلسفه وجود 24 ستاره هشت پر در مرکز قالی و ارتباط آن با ستاره هشت پر وسط قالی‌های دستباف و سرانجام فلسفه تفاوت طرح این قالی با قالی‌های دستباف ایرانی، سخن خواهم گفت.

منبع: روزنامه ایران