«مقام طهارت» پایان و اوج كمال بشر / حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی

1396/3/24 ۱۳:۱۶

گوهر دیانت چیست؟ اصل و اساس دین و دین‌ورزی در چیست؟‌ در طول تاریخ اندیشه فلاسفه، متكلمین، متالهین و اندیشمندان بسیاری كوشیده‌اند به این پرسش پاسخ دهند. در ادوار گوناگون حیات بشر به اقتضای شرایط اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و سیاسی زمانه پاسخ به این پرسش تغییر كرده است، اما كمتر می‌توان در این زمینه شك كرد كه وجه مشترك دیانت باور به غیب و حیات روحانی است

نگاه جمع‌گرایانه و تفریق‌گرایانه به دین

 گوهر دیانت چیست؟ اصل و اساس دین و دین‌ورزی در چیست؟‌ در طول تاریخ اندیشه فلاسفه، متكلمین، متالهین و اندیشمندان بسیاری كوشیده‌اند به این پرسش پاسخ دهند. در ادوار گوناگون حیات بشر به اقتضای شرایط اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و سیاسی زمانه پاسخ به این پرسش تغییر كرده است، اما كمتر می‌توان در این زمینه شك كرد كه وجه مشترك دیانت باور به غیب و حیات روحانی است، معنویتی فراسوی زندگی هرروزه و روزمره بشری كه معنابخش آن و تعالی بخش به آن است. از این منظر می‌توان دیانت و دینداری را تلاشی برای نیل به حیات پاك و طیبه روحانی خواند و هدف فرایض و مناسك دینی را كوششی در این راستا تلقی كرد. از همین روست كه مولانا جلال‌الدین بلخی در مثنوی معنوی در بیان غایت و هدف روزه‌داری می‌گوید: لب فرو بند از طعام و شراب/ سوی خان آسمانی كن شتاب/‌گر تو این انبان ز نان خالی كنی/ پر ز گوهرهای اجلالی كن/ طفل جان از شیر شیطان باز كن/ بعد از آنش با ملك انباز كن. حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی، پژوهشگر و محقق مطالعات اسلامی در ادامه، در فرازهایی كه با محوریت برنامه اصلی دین ارایه شده، به همین نكته پرداخته و دین را مساوق و مساوی با طهارت روح خوانده است. او در این گفتار با تحلیل آیاتی از قرآن كریم و بهره جستن از تفسیر المیزان نوشته گرانبار علامه سید محمد حسین طباطبایی(ره) بر این نكته تاكید می‌كند كه « برنامه دین طهارت است و اگر شخص نتواند تحصیل طهارت كند در حقیقت تحصیل دین نكرده است، اگر زبان، زندگی و اخلاق او پاك نیست در واقع دین حضوری ندارد ». روایتی از سخنرانی را به نقل از وب سایت «شفقنا» می‌خوانیم:

دو رویكرد به دین

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی برنامه اصلی دین را طهارت و رسیدن انسان به اوج كمال انسانی دانست و گفت: هر انسانی با فطرت خود درك می‌كند كه اگر می‌خواهد به عالم طهارت متصل شود باید بتواند از لذت‌های جسمی خود را دور كند؛ آن زمان كه این سیر توسط انسان ادامه یابد، آغاز گام‌هایی است كه این شخص در مسیر طهارت برمی‌دارد. سروش محلاتی، دو نگاه به دین را مورد بررسی قرار داد و اظهار كرد: دین را می‌توان دو گونه دید، یك نگاه جمع‌گرایانه و دیگری نگاه تفریق‌گرایانه؛ این جمع و تفریق همان جمع و تفریقی است كه در ریاضیات خوانده‌ایم، یك بار همه دین را با هم می‌بینیم و یك بار اجزای این مجموعه را از یكدیگر تفكیك می‌كنیم؛ اگر به دین نگاه تفریق‌گرایانه داشته باشیم، بخشی از دین، اصول عقاید، بخشی ارزش‌های اخلاقی و بخشی هم احكام فقهی است و در همان احكام فقهی باز بخش‌های مختلفی از جمله نماز، روزه، حج، زكات، خمس و احكام دیگر است كه ما بیشتر با این نگاه به دین مانوس هستیم، ولی اگر همه این مجموعه بزرگ را جمع كنیم، حاصل جمع چه خواهد بود؟ آیا این جمع امكان پذیر هست یا نیست؟ می‌توانیم بگوییم دین مساوی با چیست؟!

سروش محلاتی ادامه داد: مرحوم علامه طباطبایی تحلیلی از آیات قرآن كریم دارد و تلاش می‌كند تا نشان دهد كه حاصل این جمع چیست، آن اصلی كه در همه این فروع جریان پیدا می‌كند، آن حقیقتی كه در همه این صور خود را نشان می‌دهد، آن روحی كه در این اعضا جریان دارد و بر این كالبد حاكم می‌شود، چیست؟ اساسا چنین روحی هست یا نیست؟ حقیقتی این اعضا را به یكدیگر پیوند می‌دهد و وحدت حقیقی به وجود می‌آید یا خیر؟! بیان مرحوم علامه طباطبایی این است كه آن حقیقت یگانه عبارت است از طهارت و پاكی؛ همه دین به همین نقطه برمی‌گردد و اگر تفسیری در دین هست در واقع تفسیر همین نكته است.

معنای دقیق طهارت

سروش محلاتی برای مشخص شدن معنای دقیق طهارت و پاكی دین، مثالی را عنوان كرد و گفت: قرآن كریم وقتی سخن از مسجد به میان می‌آورد «لمسْجدٌ أُسس على التقْوى منْ أول یوْمٍ أحقُّ أنْ تقُوم فیه؛ ‌ای پیامبر! هرگز در آن (مسجد به عبادت) نایست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته ‏تر است كه در آن (به عبادت) بایستى» حال این پرسش‌ها به وجود می‌آید كه ویژگی این مسجد چیست و چه تفاوتی بین این مسجد و دیگر مساجد هست و بالاتر، اصلا چه فرقی میان مسجد و غیر مسجد است؟

او افزود: در حقیقت كسانی كه برای اقامه نماز، عبادت و قرائت قرآن وارد این مسجد می‌شوند، كسانی هستند كه می‌خواهند پاك شوند و در واقع ورود به مسجد، ورود به طهارت و حضور در مسجد، حضور برای طهارت و پاكی است. در واقع، در اینجا نماز مساوی با طهارت تلقی شده است. همچنین فراتر از نماز یا در واقع هر چه در مسجد به عنوان عبادت انجام می‌گیرد؛ به عنوان مثال «خُذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزكیهم بها؛ پیامبر از مردم زكات بگیر» تعبیری كه در میان ما در امثال این موارد هست این است كه خمس و زكات می‌دهیم تا مال‌مان پاك شود، ولی تعبیر قرآن، پاك شدن مال نیست بلكه منظور پاك شدن خود انسان است. به عبارت دیگر، با دادن زكات، انسان پاك می‌شود، نه مال! چرا كه فرض بر این است كه این مال، حلال است اما همین كه شخص تعلق خاطری به مال پیدا می‌كند، باید شست‌وشویی یابد و بتواند از این تعلقات بگذرد و آن طهارت با دادن زكات است؛ انسان این خط را كه دنبال كند، می‌تواند به این نتیجه برسد و با مرحوم علامه طباطبایی همراه شود كه برنامه دین طهارت است و اگر شخص نتواند تحصیل طهارت كند در حقیقت تحصیل دین نكرده است، اگر زبان، زندگی و اخلاق او پاك نیست در واقع دین حضوری ندارد.

طهارت اوج كمال انسانی

او ادامه داد: در ذیل آیه مباركه مربوط به روزه آمده است: «كتب علیكمُ الصیامُ كما كتب علی الذین من قبْلكمْ لعلكمْ تتقُون» بیان علامه طباطبایی باز روی همان پایه و اساس است كه همه‌چیز باید به این ریشه برگردد و اگر رابطه با این ریشه قطع شود، این درخت خشك می‌شود و این شاخه‌ها باری ندارد، لذا می‌گوید: «فان كل انسان یشعر بفطرته ان من اراد الاتصال بعالم الطهاره و الرفعه فاول ما یلزمه ان یتنزه عن الاسترسال فی استیفاء لذات الجسم؛ هر انسانی با فطرت خود درك می‌كند و می‌تواند بفهمد كه اگر می‌خواهد به عالم طهارت متصل شود باید بتواند از لذت‌های جسمی خود را دور كند و به این قدرت دست یابد كه از لذت‌های جسمی انفكاك پیدا كند.» آن زمان كه این سیر توسط انسان ادامه یابد، آغاز گام‌هایی كه این شخص در مسیر طهارت برمی‌دارد، طهارت و پایان آن نیز طهارت است. آغاز آن طهارت هست چون وقتی می‌خواهیم وارد عبادت و نماز شویم، از وضو شروع می‌كنیم، درست است كه شستن دست و صورت، وضو و غسل یك طهارت ظاهری برای ما به وجود می‌آورد ولی در همانجا هم قرآن كریم یك مرحله بالاتری از طهارت معنوی را برای ما مطرح می‌كند كه همان زمینه كمال انسان است چون پس از وضو و ضمیمه شدن تیمم فرموده است: ولكن یرید لیطهركم.

سروش محلاتی درباره اوج كمال انسان گفت: «إنّما یریدُ‌الله لیذْهب عنْكمُ الرجس أهل البیت ویطهّركمْ تطْهیراً» نشان می‌دهد كه پایان و اوج كمال بشر مقام طهارت است، در آخرت هم همینطور است، نعمت‌ها در آخرت بسیار است اما اوج این نعمت‌ها، «وسقاهُمْ ربُّهُمْ شرابًا طهُورًا» طهور با طاهر این تفاوت را دارد، طاهر پاك است و طهور هم پاك است و هم پاك‌كننده است، شراب طهور همان آشامیدنی است كه به بهشتیان داده می‌شود و انسان را از هر تعلقی غیر از حق تعالی پاك می‌كند، البته پاكی كه دنیا تحقق پیدا كرده باشد، در عالم آخرت ظهور و بروز خود را نشان می‌دهد.

 مرحوم علامه در ذیل همین آیه شریفه دارد كه در قرآن خداوند هر كجا طهارت باطنی را مطرح كرده، به خودش نسبت داده یعنی خداوند پاك كردن انسان‌های مومن را برعهده گرفته است «ما من شی من الطهاره المعنویه الا منسوبه الی‌الله». بر اساس این تحلیل است كه در نظر این متفكر بزرگ اسلامی و بسیاری از علمای دیگر، دین مساوی با طهارت و طهارت روح دین است. علامه این بحث را حتی درباره امور اعتقادی هم مطرح كرده كه ریشه توحید هم طهارت است: «ان اصل التوحید هی الطهاره الكبری و بعد هذه الطهاره بقیه المعارف الكلیه طهارات للانسان». تبیین و توضیح این معارف لطیف و عمیق نیاز به فرصت‌های دیگری است.

منبع: روزنامه اعتماد