در ستایش و نقد مدرنیته

1396/3/23 ۰۷:۲۸

هگل هنوز به‌عنوان فیلسوفی زنده شناخته می‌شود به‌نحوی‌که هر جریان فلسفی جدی هویت خود را به‌نوعی رابطه یا فاصله انتقادی با هگل تعریف می‌کند. فلسفه هگل یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای روشنگری است و رابطه پیچیده هگل با روشنگری ما را وامی‌دارد تا به‌نحوی مفهومی درباره تاریخ، جامعه و سیاست زمانه خود بیندیشیم. او از یک‌سو به آرمان‌های روشنگری ‌یعنی وحدت عقل، خودآئینی سوژه عقلانی و دستیابی به آزادی انسان در بطن روندی تاریخی و عقلانی متعهد بود و از سوی دیگر یکی از تندترین منتقدان روشنگری بود که به‌شدت از پیامدهای زیان‌بار اجتماعی و فرهنگی برداشت محدود‌ از عقلانیت انتقاد می‌کرد.

هگل هنوز به‌عنوان فیلسوفی زنده شناخته می‌شود به‌نحوی‌که هر جریان فلسفی جدی هویت خود را به‌نوعی رابطه یا فاصله انتقادی با هگل تعریف می‌کند. فلسفه هگل یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای روشنگری است و رابطه پیچیده هگل با روشنگری ما را وامی‌دارد تا به‌نحوی مفهومی درباره تاریخ، جامعه و سیاست زمانه خود بیندیشیم. او از یک‌سو به آرمان‌های روشنگری ‌یعنی وحدت عقل، خودآئینی سوژه عقلانی و دستیابی به آزادی انسان در بطن روندی تاریخی و عقلانی متعهد بود و از سوی دیگر یکی از تندترین منتقدان روشنگری بود که به‌شدت از پیامدهای زیان‌بار اجتماعی و فرهنگی برداشت محدود‌ از عقلانیت انتقاد می‌کرد. هگل در آثار اولیه خود مثل نوشته‌های الاهیاتی اولیه، حیات اخلاقیاتی گروهی یونانی را با جامعه اتمیزه مدرن که مبتنی‌بر افرادی منفعت‌طلب است در تقابل قرار داد. هدف فلسفی او این بود که برای رویکرد ابزارگرایانه عقلانیت و بسیاری از پدیده‌های نگران‌کننده مدرن مثل اتمیزه‌شدن و بیگانه‌شدگی، قطع ارتباط میان علم، اخلاق و هنر و همچنین عواقب ناخوشایند نهادهای اقتصادی و اجتماعی مدرن چاره‌ای بیندیشد. هگل بر آن بود نشان دهد عقل چگونه می‌تواند با وحدت‌بخشی دیالکتیکی سوژه و ابژه، جزئیت و کلیت، و آزادی و طبیعت بر دوگانه‌های مصیبت‌بار زندگی و اندیشه مدرن فائق‌ آید.
کتاب «شناخت هگل‌گرایی» درصدد است عناصر اصلی ایده‌آلیسم هگل را معرفی، آن را به‌منزله واکنشی انتقادی نسبت به فلسفه کانت فهم و درک کند و سپس به ترسیم خطوط اصلی این مسئله بپردازد که چگونه مکاتب متفاوت اندیشه هگل قرن نوزدهم با سمت‌و‌سویی کاملا متفاوت بسط و تعدیل یافتند، به‌گونه‌ای که از یک‌سو در مارکسیسم و از سوی دیگر در اگزیستانسیالیسم متجلی شدند. از نظر نویسنده مضامین آگاهی ناخشنود، دیالکتیک ارباب و بنده و نبرد بر سر به رسمیت‌شناسی، زمینه‌ای بسیار حاصلخیز برای نظریه انتقادی آلمانی و همچنین فلسفه فرانسوی پس از جنگ فراهم آورده‌اند. «هگل‌گرایی فرانسوی بر آگاهی ناخشنود، دیالکتیک ارباب و بنده، و کوشش برای تبدیل دیالکتیک هگل به فلسفه ناظر بر تفاوت تأکید می‌کند حال آنکه هگل‌گرایی آلمانی بر نظریه مدرنیته هگل، دفاع او از نظریه بسط‌یافته عقلانیت و موضوعیت‌بخشیدن او به رسمیت‌شناسی به‌منزله بخشی از نظریه بیناسوبژکتیویته اجتماعی تأکید می‌کند». (شناخت هگل‌گرایی صفحه ٤٥) هگل در پدیدارشناسی روح استدلال می‌کند که ما صرفا در میل به کسب به‌رسمیت‌شناسی یا تصدیق از جانب یک دیگری میل‌ورز دیگر است که می‌توانیم به ارضایی حقیقی و معنایی پایدار از خودهمانی دست یابیم. بااین‌حال بنابر وضع طبیعی نزد هگل، اولین تجربه سوژه‌های اولیه میل‌ورز محل تعارض و حتی خشونت است؛ هر سوژه میل‌ورز می‌کوشد استقلال و خودهمانی خویش را با نفی سوژه میل‌ورز دیگر اثبات کند.
نتیجه این امر این است که یکی از طرفین باید تسلیم شود، ‌از استقلال خویش صرف‌نظر کرده و خود را به خواست دیگری تسلیم کند، ‌از این رهگذر دیگری، هرچند با زور، ‌موفق به کسب استقلال تصدیق‌شده خویش می‌شود. طرف فاتح کسی است که به منظور اثبات استقلال خویش حیاتش را به خطر انداخته و به ارباب بدل می‌شود درحالی‌که طرف مغلوب کسی است که به حیات صرف محکوم شده است و بدل به بنده یعنی آگاهی وابسته‌ای می‌شود که صرفا خواست ارباب را به رسمیت می‌شناسد. این جایی است که واژگونی‌های دیالکتیکی معروف هگل وارد عمل می‌شوند. هم ارباب و هم بنده درگیر ربط و نسبت ناخشنود استیلا هستند: ‌ارباب نمی‌تواند از استقلال خویش رسمیت‌شناسی کسب کند زیرا بنده موجودی وابسته باقی می‌ماند. ضمن اینکه بنده همچنان از سوی ارباب به بردگی گرفته شده است و به رسمیت‌شناسی درخور انسانیت و آزادی‌اش انکار شده است. درواقع تجربه اربابی و بندگی به آگاهی می‌آموزد که علاوه بر حیات،
آزادی هم برایش ضروری است.
کتاب «شناخت هگل‌گرایی» در سه بخش با درآمدی کوتاه بر ارکان اصلی فلسفه هگل، و گذری کوتاه بر برخی از چهره‌های اصلی مکاتب رقیب چپ و راست هگلی آغاز می‌شود. نویسنده دو نمونه از معروف‌ترین نقدها را به هگل ذکر می‌کند، یعنی ماتریالیسم مارکس و اگزیستانسیالیسم کیرکگور که قطب‌های معرف جنبش‌های هگلی و ضدهگلی بعدی خود را ارائه می‌دهند. این جریان‌های اگزیستانسیالیستی و مارکسیستی دربردارنده قالب‌هایی مفهومی هستند که می‌توانند ما را در فهم تحولات اندیشه هگلی و ضدهگلی قرن بیستم یاری رسانند. بخش دوم کتاب، ‌این مضامین را با بررسی نقدهایی متضاد از هگل ادامه می‌دهد که از سوی فیلسوف مارکسیست، گئورگ لوکاچ ‌و پدیدارشناس اگزیستانسیالیست مارتین هایدگر مطرح شده‌اند. مضمون لوکاچی شیء‌وارگی و نقد هایدگر نسبت به هگل در مقام یک متافیزیسین دکارتی بستر و زمینه را برای از آن خود‌سازی مضامین هگلی در نظریه انتقادی آلمانی و نقد هگل‌گرایی در پساساختارگرایی فرانسوی فراهم می‌سازند. پس از آن نویسنده به نقدهای گوناگون هگلی به مدرنیته می‌پردازد: نقد عقل مدرن، جامعه مدرن، فرهنگ مدرن و برداشت‌ها از سوبژکتیویته در سنت نظریه انتقادی با تمرکز بر کتاب دیالکتیک روشنگری اثر آدورنو و هورکهایمر و نظریه دیالکتیک منفی آدورنو. این بخش با وارسی نقش مضامین هگلی در آثار یورگن هابرماس و اکسل هونت ادامه می‌یابد. در بخش سوم، به سنت متنوع هگل‌گرایی در فلسفه فرانسوی قرن بیستم پرداخته می‌شود.
این بخش به هگل‌گرایی اگزیستانسیالیستی ژان وال، خوانش هایدگری مارکسیستی الکساندر کوژو و تفسیر مختلط ژان هیپولیت می‌پردازد که هم عناصر مارکسیستی و هم اگزیستانسیالیستی را در خود ادغام کرده است. در این بخش همچنین به نقد اگزیستانسیالیستی ژان پل سارتر از هگل و درگیری سیمون دوبوار با مضامین هگلی در کتاب «جنس دوم» می‌پردازد و موضوع را با شرح مرلوپونتی بر اگزیستانسیالیسم هگلی و خاتمه می‌دهد. در پایان به نقد دو متفکر پساساختارگرای فرانسوی یعنی ژیل دلوز و ژاک دریدا بر هگل پرداخته می‌شود؛ کوششی برای بنا نهادن نوعی فلسفه پساهگلی ناظر بر تفاوت که دربردارنده رابطه پیچیده و انتقادی با هگل است. آیا می‌توان به‌واسطه نوعی برداشت ضددیالکتیکی ناظر بر تفاوت بر هگل‌گرایی چیره شد؟ یا هگل‌گرایی به واسازی پیچیده‌ای پیرامون گستره و حدود خود نیاز دارد؟ در پایان به اختصار اشاره‌ای به متفکران معاصر همچون جودیت باتلر و اسلاوی ژیژک می‌شود که در آثار خود مضامین هگلی را از آن خود کرده و درعین‌حال، نقدهای وارد بر هگل را در نظریه انتقادی و پساساختارگرایی یک‌پارچه کرده‌اند.

منبع: شرق