شیعه آنچنان كه هست

1396/3/20 ۱۱:۱۵

مطالعه علمی و تحقیقی درباره تشیع به عنوان دیانت مردم ایران یكی از ضرورت‌های اساسی مطالعات علوم انسانی در این سرزمین است. یكی از حوزه‌های این مطالعه كه خوشبختانه در چند سال اخیر مورد توجه برخی جامعه‌شناسان جوان ایرانی قرار گرفته، جامعه‌شناسی تشیع است كه در راس ایشان سارا شریعتی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران به بسط و گسترش آن كمر بربسته است.

رونمایی كتاب «كتابشناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع» با سخنرانی سارا شریعتی، حسین سراج‌زاده و عمادالدین باقی
 

مطالعه علمی و تحقیقی درباره تشیع به عنوان دیانت مردم ایران یكی از ضرورت‌های اساسی مطالعات علوم انسانی در این سرزمین است. یكی از حوزه‌های این مطالعه كه خوشبختانه در چند سال اخیر مورد توجه برخی جامعه‌شناسان جوان ایرانی قرار گرفته، جامعه‌شناسی تشیع است كه در راس ایشان سارا شریعتی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران به بسط و گسترش آن كمر بربسته است. سی و یكم اردیبهشت ٩٦، سالن اجتماعات انجمن جامعه‌شناسی ایران میزبان جمعی بود كه برای رونمایی از كتابی حضور یافته‌بودند كه ثمره پنج سال فعالیت گروهی شانزده‌نفر از محققین با هدایت و نظارت علمی سارا شریعتی بود. اثری كه به صورت مستقل تهیه و تدوین شد. این نشست، با سخنرانی حسین سراج‌زاد، رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران، سید محمود نجاتی حسینی مدیر گروه دین انجمن جامعه‌شناسی ایران، عمادالدین باقی پژوهشگر جامعه‌شناسی دین و با حضور سارا شریعتی عضو هیات علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، احمد شكرچی عضو هیات علمی دانشگاه بهشتی، اعضای تیم تحقیقاتی جامعه‌شناسی تشیع و علاقه‌مندان برگزار شد. قسمت نخست این نشست به توضیحات اعضای گروه مطالعاتی در مورد فرآیند تشكیل این گروه مطالعاتی در سال ١٣٩٠، فعالیت‌های صورت گرفته، فرآیند كتابشناسی و پژوهش انجام شده برای تدوین این اثر در طول پنج‌سال و ساختار كتاب حاضر بود.

چگونه كتابشناسی متولد شد؟
در بخش نخست این جلسه، هادی درویشی یكی از اعضای گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع به ارایه مطالب خود با عنوان «درباره كتاب كتابشناسی» پرداخت. به گفته وی كتاب «كتابشناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع» كه در سال ١٣٩٦ توسط انتشارات نگاه معاصر در ٧٢٦ صفحه منتشر شده است، با همكاری ١١ عضو اصلی گروه و ٥ نفر به عنوان همكار به رشته تحریر درآمده است. كتاب، دارای دو مقدمه، ٩ فصل و دو پیوست است. ٩ فصل كتاب منطبق بر ٩ حوزه پژوهشی «عدالت و امامت»، «تاریخ اجتماعی»، «روحانیت و مرجعیت»، «سیاست و قدرت»، «مناسك، اعیاد و عزاداری»، «هنر، ادبیات و فرهنگ»، «عرفان و تصوف»، «اماكن مذهبی و زیارت» و «انتظار و مهدویت» است كه پس از همفكری فراوان اعضای گروه به دست آمده است.
درویشی در ادامه با توضیح هر یك از حوزه‌ها و اشاره به مسائل اصلی هر كدام از آنها افزود: با نگاهی اجمالی به كتاب و حوزه‌های ٩گانه آن به این نتیجه می‌رسیم كه حوزه تاریخ اجتماعی با ٣٣ عنوان كتاب و حوزه روحانیت و مرجعیت با ١٧ عنوان كتاب به عنوان پركارترین حوزه‌ها به شمار می‌آیند و دو حوزه انتظار و مهدویت و عدالت و امامت هر كدام با دو عنوان كتاب به عنوان كم كارترین حوزه‌ها محسوب می‌شوند. همچنین به لحاظ زمانی، دهه ٨٠ و سپس دهه ٥٠ دهه‌هایی هستند كه بیشترین آثار مربوط به جامعه‌شناسی تشیع به چاپ رسیده است كه خود نكته مهم و درخور تحقیق است.
در ادامه، سمیه مومنی از دیگر اعضای گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع به تشریح فرآیند پژوهش كتابشناختی انجام شده پرداخت. به گفته وی، با تصمیم گروه، آثار موجود به قالب‌های كتاب، پایان‌نامه، طرح پژوهشی و مقالات تقسیم شدند كه تمركز گروه در گام نخست، به جست‌وجوی «كتاب»های منتشر شده به زبان فارسی از زمان ورود صنعت چاپ تاكنون اختصاص یافت.
به گفته مومنی، پس از جست‌وجوی مقدماتی و با لحاظ كردن سه شرط گفته شده، تعداد كتاب‌های به دست آمده با رویكرد جامعه‌شناختی بسیار محدود بود لذا كتاب‌های با رویكرد اجتماعی نیز به لیست جست‌وجوهای گروه افزوده شد و پس از تكمیل فهرست اولیه، برای تدقیق بیشتر به ١٥ نفر از متخصصان در حوزه‌های جامعه‌شناسی، علوم حوزوی و كتابشناسی ارایه شد.
در نهایت با انتخاب كتابخانه ملی به عنوان مرجع جست‌وجو به دلیل دربرداشتن بیشترین تعداد كتاب در ایران، بیش از ٧٠٠٠٠ عنوان كتاب به دست آمد كه پس از بررسی محتوایی این تعداد در گروه، ٩٧ عنوان كتاب به عنوان دو دسته آثار «رویكرد اجتماعی» و «آثار جامعه‌شناختی» برگزیده شدند. كتاب حاضر، متشكل از توصیف و تحلیل انتقادی این كتاب‌های برگزیده است.

كار گروهی بی‌سابقه
سخنران نخست این جلسه، حسین سراج‌زاده، رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران بود. وی سخنان خود را با تبریك به سارا شریعتی برای موفقیت در هدایت طولانی‌مدت و مستمر یك گروه تحقیقاتی متشكل از دانشجویانش در تدوین این اثر آغاز كرد و آن را حركت مباركی دانست كه از حیث نوع كار گروهی انجام شده، همانندی در حوزه مطالعات اجتماعی ایران برای آن نمی‌توان یافت. وی با اشاره به یافته‌های همایشی كه در سال ١٣٩٢ با عنوان «جامعه‌شناسی تشیع: تعاریف و محدودیت‌ها» توسط همین گروه در دانشگاه تهران برگزار شده بود، به طرح دو بحث اساسی در مورد موضوع اصلی این كتاب یعنی «جامعه‌شناسی تشیع» پرداخت.
نخستین موضوع اساسی از نظر سراج‌زاده، نسبت این پروژه با مباحث مذهبی، كلامی، فرقه‌ای و ایدئولوژیك است. دومین مساله اساسی مد نظر سراج‌زاده، دلیل تمركز بر مطالعه مذهبی خاص یعنی تشیع در این اثر جامعه‌شناختی است. رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران با طرح این پرسش كه چرا این گروه مطالعاتی موضوع خود را به موضوعات عام‌تری چون «جامعه‌شناسی دین» یا «جامعه‌شناسی اسلام» اختصاص نداده است، این پرسش را مطرح كرد كه برخی ممكن است تصور كنند كه این تمركز بر مطالعه اجتماعی مذهبی خاص، ناشی از تعلقات الهیاتی، كلامی و ایدئولوژیك نویسندگان این اثر است.
سراج‌زاده در ادامه پاسخ خود را به این دو بحث اساسی مطرح كرد. وی در مورد موضوع نخست، با اشاره به طرح این دو پرسش و پاسخ آنها در مقدمه تحقیقی سارا شریعتی بر این اثر، به تغییر موضع ابتدایی تحلیل جامعه‌شناسی دین در بدو تاسیس جامعه‌شناسی تاكنون اشاره كرد. تغییر موضعی كه از منظر او، اكنون بررسی جامعه‌شناختی دین را نیازمند انكار ابعاد متافیزیكی و الهیاتی دین نمی‌داند و خود را در برابر متالهان و دینداران قرار نمی‌دهد. موضع متاخر جامعه‌شناسی در مطالعه دین در شرایط فعلی در دورانی كه سراج‌زاده از آن به «دوران بلوغ مطالعات اجتماعی دین» یاد كرد، بررسی و تحلیل سویه‌های اجتماعی پدیده دینی بدون انكار جنبه‌های الهیاتی و متافیزیكی دین است. از نظر سراج‌زاده، موضع كتاب «كتابشناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع» نیز چنین موضعی است و نمونه‌ای از رویكردهای متاخر و بالغ‌تر مطالعات اجتماعی دین به شمار می‌رود. چنین رویكردی، نباید دینداران، متكلمان و متالهان و نهاد دین را دچار نگرانی كند بلكه طبیعتا باید با استقبال این بخش‌های جامعه مواجه شود.
این جامعه‌شناس درباره موضوع دوم یعنی نسبت این پروژه با گرایشات شیعی با اشاره به پدیده تخصصی شدن و تمایزپذیری در جهان علم به عنوان مصداق پیشرفت علمی، تمركز بر مطالعه اجتماعی تشیع را معرفی از این پیشرفت علمی جامعه‌شناسی دین در ایران دانست. وی تولد این حوزه جدید را در راستای بسط، تعمیق و گسترش حوزه جوان جامعه‌شناسی دین در ایران تلقی كرد و با اشاره با سابقه محدود بیست و پنج‌ساله ورود جامعه‌شناسی دین به ایران از دهه هفتاد شمسی، به وجود آمدن گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع را نمونه‌ای از این سیر رو به رشد دانست.
 وی در ادامه، ضمن اشاره به نقاط قوت كتاب حاضر نظیر «انتقادی» بودن و فراتر رفتن از یك كتابشناسی توصیفی متعارف، نقدهایی فرمی و روش‌شناختی را در جهت تكمیل كتاب حاضر در چاپ‌های بعدی طرح كرد كه از آن میان می‌توان به عدم وجود نمایه و اعلام، ضرورت شفاف‌تر كردن تعاریف مبنایی به كار رفته در اثر، توضیح هرچه بیشتر در مورد تفكیك دو مفهوم «مطالعات اجتماعی دین» و «جامعه‌شناسی دین» در متن اثر و همچنین ملاك‌های «انتقادی» بودن این اثر اشاره كرد. وی در فراز پایانی سخنان خود، با نقد تمایز قایل شدن برای حوزه «عدالت و امامت» به عنوان یك «فراحوزه» و متمایز از تمامی هشت حوزه مطالعاتی دیگر در جامعه‌شناسی تشیع، ضمن ابراز تردید در مورد معیار صریح این تفكیك و دلایل آن، وجود تنها دو اثر در این حوزه را قابل تامل و سوال دانست. سراج‌زاده با تاكید بر همپوشانی میان برخی آثار مندرج در حوزه‌هایی نظیر «تاریخ اجتماعی تشیع» با این حوزه، نقد خود را متوجه دلایل این تفكیك كرد.

فربه شدن مطالعات اجتماعی دین
سخنران دوم این نشست، دكتر نجاتی حسینی، مدیر گروه علمی جامعه‌شناسی دین انجمن جامعه‌شناسی دین بود. وی سخنان خود را با تبریك انتشار این اثر به گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع آغاز كرد. وی در ادامه، به چهار نوع كتابشناسی موجود در حوزه علوم‌انسانی، یعنی Readerها، Readingsها، Companionها و جُنگ‌‌ها اشاره كرد و در مورد نسبت این كتابشناسی با این انواع چهارگانه كتابشناسی‌ها سخن گفت.
بخش بعدی سخنان نجاتی حسینی، به ضرورت شرح بیشتر تمایزات «جامعه‌شناسی دین» و «جامعه‌شناسی دینی» و طرح آن در این اثر و همچنین تمایز قایل شدن میان فرم‌ها و محتواها در تشیع اختصاص داشت. نجاتی حسینی از كمرنگ‌بودن نقد برخی آثار در این كتابشناسی، شیوه طرح پرابلماتیك‌های آثار و شیوه درج نام نویسندگان فیش‌های مطالعاتی در فهرست كتاب به عنوان برخی نكات قابل اصلاح متن یاد كرد.
وی در پایان، با اشاره به محتوای غنی «سایت جامعه‌شناسی تشیع»، نقش این سایت و كتابشناسی حاضر را به عنوان گام‌هایی در جهت فربه‌تر شدن مطالعات اجتماعی دین، جامعه‌شناسی اسلام و جامعه‌شناسی تشیع در ایران مهم و ارزشمند تلقی كرد.

الگوی پژوهش در تاریخ ایران
عماد الدین باقی دیگر سخنران این نشست بود. این پژوهشگر جامعه‌شناسی دین با تاكید بر ویژگی جمعی بودن انجام این پژوهش، به مساله عدم وجود پژوهش جمعی به معنای اخص آن در پژوهش علوم انسانی در ایران اشاره كرد و نمونه‌هایی نظیر «محمد (ص) خاتم پیامبران» یا «بحثی درباره روحانیت و مرجعیت» را نیز نمونه‌هایی دانست كه تنها یك گام از تالیف فردی جلوتر بوده‌اند و كتاب‌هایی بوده‌اند كه در قالب، با تركیب چند متن فردی تبدیل به متنی تركیبی شده‌اند اما در واقع پژوهش جمعی به معنی اخص آن نبوده‌اند. در حالی كه «كتابشناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع»، یك نمونه از پژوهش جمعی در علوم انسانی ایران است و از این حیث در تاریخ پژوهش ایران ماندگار خواهد شد. چرا كه در این اثر، از یك‌سو تقسیم كار جمعی وجود داشته است و از سوی دیگر تمامی اعضا در تمامی مراحل و فرآیندهای تدوین اثر مشاركت داشته‌اند. باقی خصلت جمعی این اثر را مصداقی از تغییری نسلی در پژوهشگران نسل جدید و جوان این حوزه دانست كه آماده تبدیل «من»ها به یك «ما»ی جمعی پژوهشی هستند و از این منظر، بخشی از تمایز این اثر، ناظر به تغییری نسلی در پژوهشگران این حوزه است.
باقی سپس با اشاره به كیفیت بالای علمی اعضای گروه با توجه به انجام تزهای دانشگاهی متمایز و ارزشمند، بخشی از كیفیت بالای این اثر را به دلیل بهره‌مندی این جمع از چنین اعضایی دانست كه زیرنظر دكتر سارا شریعتی به فعالیت پرداخته‌اند.
وی در فراز دوم صحبت خود، در مورد یكی از متون موجود در این كتاب كه به نقد اثر خود او با عنوان «جامعه‌شناسی قیام امام حسین (ع) و مردم كوفه» اختصاص داشت، پرداخت. باقی ضمن اشاره به این نكته كه برخی نقدهای مطرح شده در این متن انتقادی در مورد اثر او وارد بوده و او برخی از این نقدها را پس از مطالعه این متن، در چاپ دوم كتابش اعمال كرده است، به بیان نقطه نظرش در مخالفت با یكی از نقدهای مطرح شده در این كتاب بر اثرش در مورد «ایراد ناهمزمانی تاریخی كاربرد نظریات جامعه‌شناختی» پرداخت و این نقد بر كتابش را با بیان دلایلی وارد ندانست.

نگاه علمی
سارا شریعتی در صحبت‌های كوتاهی، با تشكر از سخنرانان و حاضرین، با پذیرش برخی نقدها نظیر عدم وجود نمایه در كتاب بر ادامه‌دار بودن برخی مباحث اساسی نظیر دایره و ملاك‌های گزینش آثاری كه به عنوان آثار دارای رویكرد اجتماعی به تشیع در این كتاب معرفی شده‌اند، اشاره كرد.
وی سپس با اشاره به نقد مطرح‌شده از سوی دكتر سراج‌زاده در مورد تمایز میان «مطالعات اجتماعی تشیع» و «جامعه‌شناسی تشیع»، این تمایز را به تفاوت میان Logyها و Studiesها مربوط دانست كه دسته نخست تخصصی‌تر و درون‌رشته‌ای‌تر هستند و دسته دوم بین رشته‌ای‌تر هستند. از سوی دیگر جامعه‌شناسی تشیع، وجه اخص مطالعات اجتماعی تشیع است. او تاكید كرد كه نفس مطرح شدن مفهوم «جامعه‌شناسی تشیع» در جامعه علمی نیز در عنوان‌گذاری كتاب واجد اهمیت بوده است.
پایه‌گذار گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع با رد دخیل كردن برخی ملاحظات در نقد آثار یا در پیش گرفتن رویكرد تجلیلی در قبال آثار، بر انتقادی بودن ماهیت متون كتاب در قبال تمامی آثار تاكید كرد و به نمونه نقد كتاب «امت و امامت» علی شریعتی در این اثر اشاره كرد.

دوره جدیدی در جامعه‌شناسی دین ایران
قسمت پایانی این جلسه، به پرسش و پاسخ حضار و اعضای گروه مطالعاتی حول محور مسائل مطرح‌شده در جلسه اختصاص داشت. در این قسمت، احمد شكرچی، عضو هیات علمی دانشگاه بهشتی در سخنانی كوتاه ضمن تبریك به اعضای گروه گفت كه معتقد است این كتاب، جامعه‌شناسی دین در ایران را وارد دوره جدیدی كرده است. وی در توضیح این گزاره، به این نكته اشاره كرد كه جامعه‌شناسی دین در ایران تاكنون بیشتر در حوزه سنجش دینداری و ابعاد و تحولات آن حضور جدی‌تری داشته است و تحقیقات در مورد سنجش دینداری و تحولاتش، چه توسط محققین مدافع و نگران دین و چه از سوی برخی منتقدین صورت گرفته است. از نظر شكرچی «كتابشناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع» با كنار گذاشتن برخی تعارفات، سراغ مساله اصلی جامعه‌شناسی دین در ایران یعنی تشیع دوازده‌امامی رفته است و تشیع را به همین صورتی كه هست و نه به صورت وارداتی در بررسی تشیع زیسته در ایران به كار گرفته است.

منبع: اعتماد