1396/3/16 ۱۱:۲۰
اگرچه کلهر در فضای اواخر قرن نوزدهم اروپا نبود تا از هر حرکت او مکتبی سر برآورد، اما در جامعه آماده برای دگرگونی و نهضت‌جوی عصر ناصری، بی‌نیازی کلهر، انتقادات مستقیمش از دربار و درباریان و ایستادگی او در مقابل عدم پذیرش دولتی‌شدن و بالاستقلال و در کنار مردم زیستن، می‌نمایاند که نه تنها هنرش تنها وسیله‌ای برای دلخوشی نیست، بلکه بارویی است در دفاع از کیان هنر ملی و هرچند از دایره سیدجمال و میرزا آقاخان و همفکران و همراهان آنها چون مرحوم نجم‌آبادی خارج نیست، بلکه با تأثیرگذاری بر حیطه شاگردان و اطرافیان خود گامی فراتر نیز برمی‌دارد.
او بزرگ است و بزرگتر از آنکه ما با جزئیاتی که مطابق زمان و شاید برای تفنن یا حتی اعتقاد که به شاید و نشاید تقویم نقل شد و جزئی از باورهای مردمی بوده و هست و خواهد بود، او را کوچک بدانیم و مهارت میرزا اگر برای تکیه‌گاه به معنی اولیه آن در نظرمان باشد، باید به تمامی آنچه درباره او نوشته و می‌نویسیم، خط بطلان کشید؛ زیرا او مهارت فنی را و سیر و سلوک و مشقاتی را که در این راه تحمل کرد، برای شکستن انحصارها، عمومیت یافتن اطلاعات و آگاهی اجتماعی، سیاسی، هنری به کمک تکنیک و شعبده‌های مدرن غرب به نام چاپ بود. برای درآمیختن میرزا با توده مردم و منزوی نشدن او، همین بس که در هر جا برگی از روزنامه «شرافت»، «اردوی همایون»، «شرف» و… وجود داشت، میرزای کلهر مجسم بود.
او خود را با نوشته‌هایش در اندیشه تمامی قشرهای جامعه تکثیر کرد، درست با همان شخصیت دوگانه‌ای که یکی علت و دیگری معلول آن بود، فقر و رنج و انزوا و مبارزه هنری و سیر و سلوک علتی بود که هدف بزرگ دفاع از حریم خط و خوشنویسی ایرانی را از فنا و شکست نجات دهد. او با بینش برتر می‌داند ایام مرقع‌سازی و تقلیدبازی به پایان آمده است و آنچه در نهایت استادی نوشته می‌شود، برای همگان است نه برای این و آن؛ تا جایی که یکی از خبرگان هنرشناس معاصرش چون اعتمادالسلطنه در «المآثر و الآثار» بدین قاطعیت و زیبایی درباره‌اش می‌نویسد که: «در خط نستعلیق بعد از میرعماد قزوینی، بهتر از وی کسی را نشان نداده‌اند، بلکه استادان این هنر بزرگ، خط او را خود در عرض خط میر نهاده‌اند. مردی درویش منش خوشخوی، سبک‌روح بذله‌گوی است. محضر مطبوع دارد و طلعتی محبوب. با همه اشتهار صیتش در آفاق و تقدمش بر کافه خطاطین علی‌الاطلاق، هنوز از دیوان اعلی راتبه‌ای نخواسته و جرایه‌ای نگرفته است و برگ و ساز معاش همی از اجرت کتابت می‌کند و به هنر بازو و حاصل سرپنجه خویش روزگار می‌گذراند… در کمانداری و تیراندازی و اسب‌تازی نیز دعوی بلند دارد.»۷۷
به تأیید صاحب‌نظران معاصر میرزای کلهر و خبرگان ذی‌صلاح پس از او به قول استاد علی راهجیری و سایرین، از آنجایی که زمان، زمان خوشنویسی و کتابت بود و میرزا هم که به مدارج عالیه عروج کرده بود، ناصرالدین شاه قاجار من غیرمستقیم از او دعوت به عمل آورد، ولی او با علوّ طبعی که داشت، از این نزدیکی سرباز می‌زد، دربار دست‌بردار نبود و از همان راه غیرمستقیم، به وسیله میرزا فروغی به قول کلهر دعوت خود را تکرار می‌کرد. میرزا یوسف و میرزا عبدالله مستوفی و عباس خان قوام‌الدوله که هر سه از رجال قاجار بودند، به‌این موضوع اقرار دارند که میرزا اساسا از قاجاریه به‌خصوص ناصرالدین شاه تنقید می‌کرد…۷۸
میرزای کلهر اگرچه در عصر ترویج و فراگیری و حضور نیچه زندگی می‌کند، اما باخبر یا بی‌خبر از اندیشه‌های فلسفی او درست نقطه مقابل افکار اوست. حیات و مظاهر زندگی را و احتیاجات آن را حقیر می‌شمارد و سلوک دوساحتی و شرقی دارد. پس مقایسه آن با تحول غربی نیز جایی نخواهد داشت و در نتیجه این پیروزی هنری، ملی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی همین بس که برپایی اولین حضور ایران در مجامع فرهنگی بین‌المللی در سرآغاز قرن بیستم در زمان برپایی غرفه ایران در نمایشگاه بین‌المللی پاریس، شماره‌های روزنامه شرافت به خط شاگردان توانمند مکتب کلهر از جمیع جهات هنری، صفحه‌آرایی، خط، تصویر و… توجه همگان را برانگیخت و خط فارسی را به زیباترین شکل به عنوان سند هویت ایرانی هر روزه به بازدیدکنندگانی که تعداد آنها را بالغ بر شصت میلیون نفر از سراسر جهان نوشته‌اند، عرضه می‌شد.۷۹
غروب ستاره هنر خوشنویسی
علامه اقبال آشتیانی به نقل از روزنامه ایران در گزارش مرگ میرزارضا می‌نویسد: مرحوم میرزای کلهر در وبای عام طهران که در سال ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ هجری قمری بی‌باکانه از مردم این شهر کشتار کرد، به این مرض مبتلی گردید و در آن ایام وانفسا که هیچ کس به هیچ کس نمی‌رسید مرحوم جنت مکان حاج شیخ هادی نجم‌آبادی که علما و اخلاقا از مفاخر قرن اخیر ایران بوده، به توسط جمعی از خواص اصحاب خود به کار غسل و کفن و دفن او قیام نمود و جنازه آن مرحوم را به قبرستان محله حسن‌آباد (محل اطفائیه حالیه که پس از ویران شدن آن گورستان به جای آن بنا شده) انتقال داد و در آنجا به خاک سپرد. وفات مرحوم میرزا در روز جمعه ۲۵ محرم ۱۳۱۰ق به سن شصت و پنج اتفاق افتاد.۸۰ در حالی که پس از مرگش دارایی او را جمعا ۸۰ هشتاد تومان قیمت کرده بودند، و چهل و هشت تومان (۴۸) از بابت دو سال کرایه خانه مقروض بود.۸۱
آثار هنری کلهر
شادروان دکتر مهدی بیانی می‌نویسد: «از آثار هنری خطی میرزا کلهر که رقم صریح داشته باشد، بسیار معدود، در دست است و به واسطه طبع بلند وی اگر احیانا قطعه‌ای و سیاه‌مشقی هم از او مانده است، رقم ندارد، چنان‌که چند قطعه از این قبیل در کتابخانه سلطنتی و مجموعه‌های دیگر، از جمله در مجموعه نگارنده است که چون فاقد رقم است، از توصیف آنها خودداری می‌کنم، در حالی که از انتساب آنها به میرزا تردید ندارم.
مهمترین و نفیس‌ترین اثر هنری میرزارضای کلهر که با رقم و تاریخ کامل مشخص است و از انفس نفایس هنر خوشنویسی است، (جز آنکه با مرکب چاپ نوشته و چاپ سنگی شده است) یک نسخه فیض‌الدموع در کتابخانه سلطنتی است که آن را به قلم کتابت ممتاز نوشته است و چنین تمام می‌شود: «کتاب مبارک فیض الدموع از منشآت مقرب الخاقان بدایع‌نگار دولت ابدبنیان، میرزا محمدابراهیم نواب طهرانی خلف الصدق آقا محمدمهدی نواب طهرانی در ید عبد خاطی جانی، محمدرضا بن مرحوم محمدرحیم بیگ کلهر سمت اختتام یافت، فی شهر رجب سنه ثلث و ثمانین بعد الالف من الهجره علی هاجرها الآف التحیه».
از آثار خطوط چاپی میرزارضا، که بعضی از هنرشناسان آنها را از خطوط دستنویس بعضی خوشنویسان عزیزتر می‌دارند، عبارت است از:
ـ قسمتی از روزنامه شرف که در زمان دولت ناصرالدین‌شاه منتشر می‌شده است.
ـ روزنامه‌های اردوی همایون
ـ سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به خراسان
ـ مخزن الانشاء که به سال ۱۲۸۵ق به چاپ رسیده و مشتمل به خطوط نستعلیق کتابت جلی و خفی و شکسته نستعلیق است.
ـ فیض‌الدموع که به قطع و قلم نسخه خطی مذکور (در کتابخانه سلطنتی) نوشته و چاپ شده است و در مقدمه آن دارد: «… در عهد دولت … ناصرالدین شاه … کتاب مستطاب فیض‌الدموع … از املاء طبع و انشاء خاطر … میرزا محمدابراهیم نواب طهرانی … در سال یکهزار و دویست و هشتاد و شش هجری، در دارالخلافه طهران … به خط احقر عباد محمدرضای کلهر مرقوم و به زینت طبع درآمد….»
ـ منتخب السلطان (اشعاری از حافظ و سعدی که ناصرالدین شاه انتخاب کرده است.)
ـ رساله غدیریه
ـ قسمتی از سفرنامه کربلا [و نجف] ناصرالدین شاه
ـ نصایح الملوک و مناجات خواجه عبدالله انصاری
ـ قسمتی از یک چاپ کلیات قاآنی۸۲
خسرو زعیمی کل دیوان «فروغی بسطامی» و عبدالله فرادی قسمتی از آن دیوان را نیز جز آثار میرزارضا کلهر نوشته‌اند۸۳ و مرحوم استاد فرادی می‌افزاید: خطهای صمغی دستنوشته علاوه بر مخزن‌الانشاء و فیض‌الدموع، گاهنامه‌ها و تقاویم دستی و صمغی، خواص السُور در حاشیه و متن قرآن مجید و سایر نوشته‌های صمغی از قبیل فرامین و مناشیر و عریضه‌های گوناگون و نامه‌ها و مکاتبات و رسیدها و قبوض که مرقوم می‌فرموده است.۸۴
کلهر در یک کلام
عماد الکتاب: میرزا در عرش است و ما در فرش (یادنامه کلهر، ص۲۴)
دکتر مهدی بیانی: میرزای کلهر پایه خط نستعلیق را در جایی نهاد که پس از او کسی به‌آن مقام نرسید. (احوال و آثار خوشنویسان، ج۳ و ۴، ص۴۳۰)
اعتمادالسلطنه: استادان این هنرِ بزرگ خط او را خود در عرض خط میر نهاده‌اند. (المآثر و الآثار، ص۲۰۳)
استاد فرادی: بی‌تعصب او را برتر از میرعماد دانسته‌اند. (یادنامه کلهر، ص۲۱)
استاد زرین خط: گویا این مرد اساسا عضوی به نام قلب در بدن نداشته که این طور آرام و دقیق و پرصلابت چیز می‌نوشته. (یادنامه کلهر، ص۲۴)
استاد امیرخانی: در مقام شکر و سپاس از او یادآوری کمال اوست که همه ما خوشه‌چین [کلهر] بوده‌ایم. (یادنامه کلهر، ص۱۰۲)
استاد آغداشلو: میرعلی و میرعماد و میرزارضا، در دوره خود، با هنر خطاطی به عنوان یک هنر زنده متحرک مواجه شده‌اند و قواعد و ضوابط زیبایی شناخت تازه‌ای به وجود آورده‌اند که پیش از آنها مرسوم نبوده است… (از خوشی‌ها و حسرت‌ها … ص۲۸)
پی‌نوشت‌ها:
۷۷ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ص۲۰۳٫
۷۸ـ راهجیری، همان، ص۱۲ ر فضائلی، همان، ص۵۹۱ ر اقبال آشتیانی، همان، ص۴۰٫
۷۹ـ روزنامه شرافت، نمره چهل و ششم، صفر المظفر ۱۳۱۸ق ر دادریل، لئون، اکسپوزیسیون فرانسه، ترجمه اعتمادالسلطلنه، آویل ۱۹۰۰٫
۸۰ ـ اقبال آشتیانی، میرزا محمدرضا کلهر، مجله یادگار، دوره اول، شماره ۷، ۱۳۲۳ ش. ص ۴۱ ? روزنامه ایران قدیم، شماره ۷۸۰ (سال ۱۳۱۰ق) ر حبیب‌الله فضائلی، اطلس خط، ص۵۹۲ .
۸۱ ـ بامداد، مهدی، همان، ج۲، ص۲۲٫
۸۲ ـ بیانی، همان، صص ۷۳۴ـ ۷۳۵٫
۸۳ ـ فرادی، عبدالله، همان، ص۲۱، خسرو زعیمی، تعلیمات مرحوم میرزا محمدرضا کلهر، ص۴٫
۸۴ ـ فرادی، همان، ص۲۱٫
منابع و مآخذ:
آغداشلو، آیدین؛ مرقعات خط، چاپ اول، انتشارات یساولی، تهران، ۱۳۵۹
ـــ ؛ از خوشی‌ها و حسرت‌ها، چاپ دوم، نشر آینه … ، تهران، ۱۳۷۸
ـــ ؛ میرزا محمدرضا کلهر، رستاخیز جوان، دوره ۱، ش ۹۱، تهران، ۱۳۵۳
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان؛ المآثر و الآثار، چاپ سنگی، انتشارات سنایی، بی‌تا، بی‌جا.
؛ دوره روزنامه شرف، چاپ اول، انتشارات یساولی، ۱۳۶۳، تهران
اعتمادالسلطنه، محمدباقر خان؛ روزنامه شرافت، اولین نمایشگاه بین‌المللی ایران در فرانسه، نمره چهل و ششم، صفر المظفر ۱۳۱۸ ه . ق
ـــ ؛ دوره روزنامه شرافت، چاپ اول، انتشارات یساولی، ۱۳۶۳، تهران
افشار، ایرج و … ؛ دوره روزنامه مرآت السفر، اردوی همایون، به خط میرزا محمدرضا کلهر، چاپ اول، تهران، ۱۳۶۳
افضل‌الملک، غلامحسین؛ افضل‌التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) … ، چاپ اول، نشر تاریخ، تهران، ۱۳۶۱
اقبال آشتیانی، عباس؛ میرزا محمدرضا کلهر یکی از مشاهیر خط، یادگار، دوره ۱، ش ۷، تهران، ۱۳۲۳
الماسی، مهدی؛ کلهر (میرزا محمدرضا) چهره‌های درخشان، چاپ دوم، انتشارات رشد (کمک آموزشی) تهران، ۱۳۷۸
امیرخانی، غلامحسین؛ در شأن محمدرضای کلهر (آنجا که خامه شکر گفتار بشکند …)، یادنامه کلهر چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، ۱۳۶۸
بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، جلد دوم، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران، ۱۳۵۷؛ جلد ششم، چاپ دوم، انتشارات زوار، تهران، ۱۳۵۷
بیانی، مهدی؛ احوال و آثار خوشنویسان، جلد ۴ـ۱، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۶۳
حبیبی آزاد، ناهید؛ کتابشناسی خط و خوشنویسی، چاپ اول، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، تهران، ۱۳۷۵
دولتشاهی، فتح‌الله؛ میرزا محمدرضا کلهر، ره‌آورد، ش ۲۶، ۱۳۶۹
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه، چاپ اول، دانشگاه تهران (سازمان لغت‌نامه)، تهران، ۱۳۳۸
دیوان‌بیگی شیرازی، میرزا احمد؛ حدیقـه‌الشعراء، ج۳ـ۱، به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ اول، انتشارات زرین، تهران، ۱۳۶۶
راهجیری، علی؛ زندگانی و آثار عمادالکتاب، چاپ اول، کتابخانه مرکزی، بی‌تا، بی‌جا
ـــ ؛ مکتب و شیوه کلهر در کتابت، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، ۱۳۶۸
زعیمی، خسرو؛ تعلیمات میرزا محمدرضا کلهر، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، بی‌تا، بی‌جا
سلطانی، محمدعلی؛ خاندان، زندگی و ابعاد شخصیت کلهر، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، ۱۳۶۸
ـــ ؛ به یاد میرزارضا کلهر، کیهان فرهنگی، سال چهارم، شماره ۷ف سال ۱۳۶۶
ـــ ؛ جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، ج۱۰ـ۱، چاپ سوم، انتشارات سها، تهران، ۱۳۸۱
شاکری، باقر؛ تذکره مختصر شعرای کرمانشاه، چاپ اول، کرمانشاه، ۱۳۳۷
عجمی، حمید و… ؛ مجموعه‌ای از خطوط مرحوم میرزا محمدرضا کلهر فخرالکتاب، چاپ اول، انتشارات حوزه هنری، تهران، ۱۳۷۱
فرادی، عبدالله؛ میرزا محمدرضا کلهر، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، ۱۳۶۸
فروغی بسطامی، عباس؛ دیوان کامل،به خط کلهر (؟)، به اهتمام عبدالرحمن سیف آزاد، انتشارات نامه ایران باستان، تهران، ۱۳۵۰
فضائلی، حبیب‌الله؛ اطلس خط، چاپ اول، انجمن آثار ملی، اصفهان، ۱۳۵۰
قاجار، ناصرالدین شاه؛ سفرنامه خراسان، خط میرزارضا کلهر، به اهتمام ایرج افشار، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، ۱۳۵۴
؛ سفرنامه کربلا و نجف، خط میرزارضا کلهر، انتشارات سنایی، بی‌تا، بی‌جا
کلهر، طهماسبقلی‌خان؛ دیوان وحدت کلهر، به اهتمام محمدعلی سلطانی، نشر سها، تهران، ۱۳۷۷
کلهر، محمدعلی؛ اصلاحیه‌ای در احوال میرزای کلهر، یادگار، دوره ۱، ش ۹، ۱۳۲۴
مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من، ج۱، چاپ پنجم، انتشارات زوار، تهران، ۱۳۸۴
مصاحبی نائینی (عبرت)، محمدعلی؛ نامه فرهنگیان، ج۳ـ۱، چاپ اول، کتابخانه و موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، ۱۳۷۷
نجومی، مرتضی؛ تقوای کلهر و قداست هنر، یادنامه کلهر، چاپ دوم، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران، تهران، ۱۳۶۸
نواب طهرانی، محمدابراهیم؛ فیض‌الدموع، خط میرزا محمدرضا کلهر، تهران، فرهنگسرا، ۱۳۶۳
نیکوهمت، احمد؛ کلهر کرمانشاهی، وحید، فروردین ۱۳۵۲
هدایت، رضاقلی خان؛ مجمع‌الفصحا، ج۶ ـ ۱، به اهتمام مظاهر مصفا، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۳۹
گزارش
ـ میرزارضا کلهر، پیک ایران هفتگی، دوره ۱، ۲۸ شهریور ۱۳۳۹، ۲۱ مهر ۱۳۳۹
ـ میرزا محمدرضا کلهر، اصحاب انقلاب، س۱، ش۶ ، ۱۳۶۵
ـ استاد کلهر، اهل خودنمایی و خودستایی نبود، رسالت، پنجم، بهمن ۱۳۷۴
ـ روزنامه ایران، قدیم، شماره ۷۸، ۱۳۱۰ق.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید