«وفیات الاعیان»؛ اثری که تحسین غربیان را برانگیخت

1396/2/6 ۱۰:۴۸

ابن خلکان ، تاریخ‌نگار و فقیه به‌نام قرن هفتم هجری است که اثر برجسته و ارزشمند او با عنوان «وفیات الاعیان» تحسین شرق‌شناسان بسیاری را برانگیخته است. به مناسبت چهارم اردیبهشت‌ماه سالروز درگذشت این مورخ برجسته ضمن بیان دیدگاه‌های غربیان درباره «وفیات الاعیان»، نگاهی کوتاه بر این اثر خواهیم داشت.

 
ابن خلکان ، تاریخ‌نگار و فقیه به‌نام قرن هفتم هجری است که اثر برجسته و ارزشمند او با عنوان «وفیات الاعیان» تحسین شرق‌شناسان بسیاری را برانگیخته است. به مناسبت چهارم اردیبهشت‌ماه سالروز درگذشت این مورخ برجسته ضمن بیان دیدگاه‌های غربیان درباره «وفیات الاعیان»، نگاهی کوتاه بر این اثر خواهیم داشت.

 
ابوالعباس، احمدبن محمد برمکی اربلی ملقب به شمس‌الدین و مشهور به ابن خلکان، قاضی، تاریخ نگار، فقیه، ادیب، و نویسنده سده هفتم هجری است.  

آنچه درباره ابن خلکان و اثر ارزشمند او «وفیات الاعیان» حائز اهمیت است متفق‌القول بودن همه زندگینامه نویسان و نویسندگان بعد از او درباره مناعت و استحکام شخصیت اخلاقی او و دقت فتاوی و آراء او در مقام  قضا است.

ووستنفلد درباره ابن خلکان از قول قاضی الاثیر العمری نقل کرده است: «او به حلم احنف روزگار خویش، به علم شافعی زمان خویش، و حاتم عصر و حاتم کریمان دهر و خاتم بقیه السیف برامکه کرام بوده است.»

براساس شرح حال‌هایی که از ابن خلکان در دست است، می‌توان دریافت که او از هجو و هزل پرهیز داشته و از حضور در مجالسی که در آن غیبت می‌شده به شدت اجتناب می‌ورزیده است. برخی پرهیز ابن خلکان را از اشاره به وجوه منفی شخصیت اشخاص یا فساد عقیده‌ای افرادی که زندگینامه آنها را می‌نوشته به همین خصلت به او نسبت داده‌اند. برای نمونه، ابن کثیر طفره رفتن او را از اشاره به فساد عقیده ابن‌الراوندی ناشی از همین پرهیز دانسته‌اند. درباره مذهب ابن خلکان، با آنکه وی سال‌ها در مقام قضا و افتای شافعی بوده، برخی از غالیان اهل سنت و یا علمای شیعه، همچون علامه سید محسن امین عاملی،  او را شیعه دانسته‌اند.

«وفیات الاعیان»، اثری ارزشمند در زندگی‌نامه‌نویسی عربی

کتاب «وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ما ثبت بالنقل اوالسماع» تنها کتاب شمس‌الدین ابوالعباس احمدبن خلکان و در مجموع بهترین کتاب زندگینامه‌ای به زبان عربی و در تمدن اسلامی است. ابن خلکان، با آنکه بسیار نوشته، جز وفیات، که مکرر هم آن را تصحیح و تنقیح و تکمیل کرده، کتابی ندارد و آثار دیگری که به او نسبت داده شده در حقیقت ملحقات وفیات است. تعابیری که علما و نویسندگان مسلمان و بعدها شرق شناسان و اسلام شناسان درباره این کتاب به کار برده‌اند، همه حاکی از قدر و منزلت کم نظیر آن در نوع خود است.

مستشرقان و تحسین اثر درخشان ابن خلکان

جان آلفرد های وود، مدرس زبان عربی در مدرسه مطالعات شرقی دانشگاه دورهام انگلیس،«وفیات الاعیان» را مجموعه‌ای درخشان دانسته، و تریتون، استاد ممتاز عربی مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن، گفته است که «وفیات الاعیان، در تطور این نوع ادبی در متون عربی و اسلامی جایگاه اصلی و اول را دارد»؛ ژان سواژه فرانسوی آن را «معروف‌ترین کتاب شرح حال» خوانده که با وسواس تهیه شده و خوب به رشته تحریر درآمده است. پیترز آن را یکی از «دو زندگینامه عظیم تمدن اسلامی» دانسته؛ گوستاوفن گرونبام آن را «مجموعه‌ای تحسین برانگیز» و «ذروه نوع ادبی خاص خودش» شمرده؛ دانلپ آن را «بسیار مفید و بی‌همتا» خوانده؛ هامیلتون گیب این کتاب را به «دقت نظر و متانت اسلوب» ستوده ؛ و بالاخره رینولد نیکلسون گفته است که در این عقیده با سر ویلیام جونز هم‌آواز است که، «در میان همه آثار از این نوع، تردیدی نداریم که وفیات الاعیان ابن خلکان بهترین است.»

شباهت «وفیات الاعیان» و «زندگینامه جانسون»

ظاهرا نیکلسون نخستین کسی بوده که وفیات الاعیان را قطع نظر از تفاوت در مقیاس و دامنه، از جهات متعدد با کتاب مشهور زندگینامه جانسون اثر باسول در ادبیات انگلیسی قابل مقایسه دانسته بوده است. دسلان نیز در مقدمه‌ای که بر ترجمه انگلیسی‌اش از وفیات نوشته، گفته است که این کتاب «مهم‌ترین تاریخ ادبی و عمومی مسلمانان است که از ابتدا تا کنون چیزی از قدرش کاسته نشده است، و نظر برجستگانی چون پوکوک اسکالتنس، ریسکه و دوساسی نیز موید این مدعاست. گوناگونی مطالب آن به تنهایی کافی است که توجه هرآن کسی را که عنایتی به تاریخ مسلمانان و ادبیات عرب دارد جلب کند؛ خصوصا که این گونه گونی با هوش و علم و توانایی‌ها و قابلیت‌های شخصی همچون ابن خلکان جمع شده است». او نیز گفته است که هیچ‌کس حق وفیات الاعیان ابن خلکان را بهتر از سر ویلیام جونز ادا نکرده است.

«وفیات الاعیان»؛ شرح زندگی افاضل هم‌عصر ابن خلکان

ابن خلکان گفته است که شرح زندگی عده‌ای از افاضل معاصر خویش را نیز‌ اعم از آنکه خود ایشان را دیده بوده و از آنان سخنانی نقل کرده یا کسانی که هم عصر او بوده‌اند ولی او ایشان را ندیده بود، در این کتاب آورده است؛ درباره همه کسانی که زندگینامه‌شان را آورده سخنانی را که می‌توانسته ثابت کند به نحوی موجز نوشته است تا حجم کتاب خیلی زیاد نشود؛ سلسله انساب افراد و موضوع زندگینامه‌ها را تا آنجا که می‌توانسته پیش برده؛ تلفظ اسم‌هایی را که احتمال تصحیف آنها می‌رفته به عبارت ضبط کرده؛ و آنچه از نوادر و ظرایف و اشعار و نامه‌ها و نظایر آن، که هم به جذابیت اثر برای خوانندگان کمک می‌کرده و هم در توضیح هر چه بیشتر و بهتر شخصیت و زندگی افراد مورد نظر موثر بوده، در خلال زندگینامه‌ها نقل کرده است.

منبع: ایبنا