هندسه سیاست

1396/1/19 ۰۸:۳۷

توماس هابز، از فیلسوفان مشهور انگلیس را می‌توان از اولین اندیشمندان سیاسی به شمار آورد. او کتابی دارد که هم‌تراز نامش شهرت دارد. «لویاتان» اثر معروف هابز از حیث اهمیت در طول تاریخ حتی حیات و شخصیتی مستقل محسوب می‌شود. ترجمه این کتاب به فارسی نیز موجود است، ترجمه این کتاب توسط حسین بشیریه، نویسنده و جامعه‌شناس سیاسی صورت گرفته که هم‌اکنون به چاپ دهم خود رسیده است؛ اما باید به این نکته هم اشاره کنیم که متاسفانه این اثر ارزشمند در حوزه علوم سیاسی بعد از 350 سال در ایران ترجمه شده است.

نگاهی به کتاب مهم «لویاتان» معروف‌ترین اثر توماس هابز

زهرا سلیمانی‌اقدم : توماس هابز، از فیلسوفان مشهور انگلیس را می‌توان از اولین اندیشمندان سیاسی به شمار آورد. او کتابی دارد که هم‌تراز نامش شهرت دارد. «لویاتان» اثر معروف هابز از حیث اهمیت در طول تاریخ حتی حیات و شخصیتی مستقل محسوب می‌شود. ترجمه این کتاب به فارسی نیز موجود است، ترجمه این کتاب توسط حسین بشیریه، نویسنده و جامعه‌شناس سیاسی صورت گرفته که هم‌اکنون به چاپ دهم خود رسیده است؛ اما باید به این نکته هم اشاره کنیم که متاسفانه این اثر ارزشمند در حوزه علوم سیاسی بعد از 350 سال در ایران ترجمه شده است. این نکته یکی از صدها نکته از کاستی‌های تجربه‌پذیری ما از علوم سیاسی دنیا است. غیر از هابز فیلسوفان بسیاری قدم در مسیر فلسفیدن‌های سیاسی گذاشته‌اند و آثار متعدد در حوزه اندیشه‌های فلسفی - سیاسی ارائه کرده‌اند، از آن جمله می‌توان به افلاطون، ارسطو، کارل مارکس، میشل فوکو، گئورگ ویلهلم فریدریش هگل، امانوئل کانت، ابونصر محمدبن محمد فارابی، ابن خلدون و ... اشاره کرد.

اما بررسی دلایل اهمیت «لویاتان» و توجه بسیار به آن خود شامل بیان نکاتی می‌شود که نقشی موثر در تاریخ اندیشه سیاسی داشته‌اند. در رابطه با اهمیت لویاتان (leviathan) می‌توان گفت بدون تردید این اثر نخستین اثر فلسفی- سیاسی به زبان انگلیسی است که درباره دولت مدرن و ویژگی‌ها و کارکردهای آن سخن گفته است.
 تامین و تدارک آرامش، صلح، امنیت و پایان دادن به ترس، جنگ و کشمکش و ایجاد دولت از موضوعات کلیدی هستند که هابز در معروف‌ترین اثرش بر آنها تاکید دارد و به شرح و بسط آنها می‌پردازد. درواقع اولین نکته مهم درباره اهمیت این اثر این است که «لویاتان» اولین توصیف جامع درباره دولت مدرن و ویژگی‌ها و کارکردهای آن توسط یک فیلسوف در تاریخ است.

 دولت به مثابه اژدهایی نظام‌بخش
حسین بشیریه در «لویاتان» در توضیح نام کتاب می‌نویسد که لویاتان نام اژدهایی است در روایت‌های توراتی که بر همه چیز سیطره دارد. هابز هم در اثر خود با این نام به دنبال جامعه‌ای می‌گشت که همه آزادی خود را به اژدهایی به نام دولت بدهد تا امنیت به دست آورند. اما دولت چیست؟ از نظر هابز دولت موجودی است که به کمک فن و صناعت ساخته می‌شود و صرفا انسانی مصنوعی است که چون از انسان طبیعی بزرگ‌تر و قدرتمند‌تر است برای دفاع و حراست از او مناسب است. هابز با کمک این تمثیل توضیح می‌دهد که دولت به عنوان موجودی ساخته شده چگونه ممکن است دچار بیماری شود. او در ادامه به شرح و تحلیل بیماری‌هایی می‌پردازد که این موجود را می‌تواند مریض کند.‌ او در اینجا پای قدرت را به میان می‌کشد و قدرت را به مثابه یک نیاز برای جان دادن به این موجود به تصویر می‌کشد؛ اما درباره کاربرد آن جوانب احتیاط را نیز شرح می‌دهد.
دانشنامه استنفورد درباره اندیشه هابز در نسبتی که بین قدرت و دولت برقرار می کنند، این‌گونه شرح می دهد که هابز معتقد است انسان‌ها از لحاظ غریزی دوست دارند طبق علایق‌شان عمل کنند و همچنین علاقه دارند دیگران نیز با آنها همکاری کنند. استفاده از این ترکیب تنها روشی است که با آن می‌توانیم شرایط‌مان در جنگ و فقر را تغییر دهیم. این کار به راحتی صورت نمی‌گیرد؛ چون افراد باید مجبور به انجام قراردادهای همکاری شوند و برای آن هزینه دهند. باید به نوعی بتوان از اینکه افراد پای قراردادهایشان می‌مانند مطمئن بود. اینجا‌ست که هابز معتقد است چرخه خشونت وارد صحنه می‌شود.امضای قرارداد در ساختار دولت به تمام ذی‌نفعان آن قرارداد حقوق و وظایف مشخصی را اعطا می‌کند. قرارداد بین مردم و حکومت استعاره‌ای برای توضیح مسئولیت‌های شهروندان و حکومت در رابطه با یکدیگر است. از این رو اینجا‌ست که هابز پیشنهاد می‌دهد مردم برای دوری از خشونت بهتر است به یک قدرت برتر تکیه کنند تا تضمین دهنده اجرایی شدن مفاد قرارداد باشد. مردم نیز باید آزادی‌هایشان را برای گسترش صلح و همکاری محدود کنند. این کار با قرار دادن یک نفر که قراردادها را با زور و پشتوانه قدرتش به اجرا درمی‌آورد، عملی می‌شود. وقتی شهروندان رضایت بدهند کمی از اقتدار غریزی خود کوتاه بیایند در نتیجه با پشتوانه قدرتی که ایجاد شده است نظم به یک جامعه از هم گسیخته باز می‌گردد.

 روش هابز در شرح سیاست
یکی دیگر از وجوه مهم و البته جالب درباره اهمیت کتاب لویاتان روشی است که هابز از آن بهره می‌گیرد. هابز می‌کوشد از ریاضیات در مطالعه سیاست استفاده کند. هابز هم مثل افلاطون و توسیدید توجیهات ماورا‌گرا را رد کرده و نظریه خود را در چارچوبی مکانیکی و طبیعت‌گرایانه عرضه می‌‌کند.‌ ویلیامتی بلوم در اثر خود با عنوان «نظریه‌های نظام سیاسی» شرح می‌دهد که جهان‌بینی هابز بیشتر به جهان‌بینی علوم جدید می‌ماند و استفاده او از ریاضیات به استفاده دانشمندان فیزیک شباهت دارد. از زمان هابز تاکنون، شواهد اندکی از چنان فنون پژوهشی در آثار نظریه سیاسی به چشم می‌خورد. فقط جرمی بنتام و «محاسبه لذت» او به این شیوه هابز نزدیک می‌شود. اما روش هابز در تعریف، تمثیل، تحلیل و تحویل رفتارهای بشری در نوع خود یگانه است؛ زیرا او به سبک سقراط ابتدا مفهوم یا گزارها را تعریف و سپس توصیف و تجویز می‌کند و قدم به قدم پیش می‌رود تا آن ساختار پیچیده (دولت) را به وجود آورد. در نظر وی، روش خوب و معقول برای تحلیل کلیه موضوعات روشی از تفکر است که شبیه و نظیر روش تحلیل هندسی باشد که به عقیده او منطقی است.
بهاءالدین پاسارگاد درباره این روش در «تاریخ فلسفه سیاسی» توضیح می‌دهد که رمز علم هندسه در این نکته نهفته است که ابتدا ساده‌ترین مطالب و مسائل پیش‌پاافتاده را در دست گرفته، آنها را علوم متعارفه یا بدیهیات می‌نامند و بعد قدم به قدم پیش می‌روند تا به قضایای غامض‌تر می‌رسند و اثبات هر قضیه بر قضیه ما قبل تکیه دارد تا به قضایایی پیچیده و مشکل می‌رسد که ریشه اثبات آن در همان حقایق اولیه است.
برای درک روشی که هابز در این اثر به منظور تشکیل دولت به آن تکیه دارد عبدالرحمن عالم در «تاریخ فلسفه سیاسی غرب» توضیح می‌دهد که او تحت‌تاثیر انقلاب علمی دوره خود بود؛ انقلابی که نوید می‌داد می‌توان جامعه را به روشی دوباره نظم و به انسان زندگی تازه داد. تغییراتی که قرار بود بر اساس دانش علمی صورت گیرد. از این رو هابز هم معتقد بود بیشتر رنج و اندوه بشر نتیجه روش نامناسب و غیر‌علمی است که در جامعه‌های سیاسی گذشته متداول بوده است. به نظر هابز، گرفتاری‌های سیاسی اروپا دو منشا از گذشته‌ها داشته‌اند: فلسفه ارسطو و کلیسای کاتولیکی. هابز در لویاتان صریحا می‌نویسد: «فلسفه پوچ مدرسی ارسطو چیزی جز یک سلسله‌واژه‌های نامعمول و عجیب نیست و بسیاری از آموزش‌های کلیسا، که پایه‌های قدرت آن را هم به وجود آورده‌اند، اوهام و خرافات هستند.»

منبع: فرهیختگان