دیر اما سودمند

1395/12/10 ۰۸:۳۷

ویندل ویلکی نامزد ریاست جمهوری آمریکا: آب تهران یک افتضاح بزرگ بین‌المللی است چرا لوله‌کشی آب تهران دهه‌ها زمان برد

 سرمایه امراض و آفات مردم پایتخت چگونه به سلامتی رسید

ویندل ویلکی نامزد ریاست جمهوری آمریکا: آب تهران یک افتضاح بزرگ بین‌المللی است چرا لوله‌کشی آب تهران دهه‌ها زمان برد

پرستو رحیمی: پندار شهری بدون لوله‌کشی آب، برای نسل امروز غیر ممکن است. تاریخ پیدایش شبکه لوله‌کشی شهری در ایران اما چندان دور نیست و به دوران پهلوی دوم بازمی‌گردد. کوشش‌هایی هرچند در دوران پهلوی اول و پیش از آن نیز در دوره قاجار برای ایجاد مخزن‌های آب و آب‌رسانی به بخش‌هایی از شهر تهران انجام شد اما نتیجه‌بخش نبود و هر بار به مانع‌هایی برمی‌خورد تا این رخداد مهم سرانجام در سال ١٣٣٤ خورشیدی امکان‌پذیر شد. ایران در پیشینه دراز تمدنی‌اش سرزمین نیمه‌خشک بوده است. کمبود همیشگی آب و رخداد خشک‌سالی‌های پیاپی در گذر روزگاران این سرزمین، آب را برای ایرانیان در دوره‌های گوناگون به ماده‌ای بسیار ارزشمند بدل کرده است. سختی‌هایی که مردمان این سرزمین برای بیرون‌کشیدن آب از زیرزمین تاب می‌آوردند، موجب شده بود این مایه زندگی را بسیار پاس بدارند. این مساله را از آموزه‌های زرتشت و وجود ایزدانی چون آناهیتا- ایزدبانوی آب- در اندیشه‌های ایران باستان نیز می‌توان جست و دریافت.

کم‌آب نه، بی‌آب!
تهران در دوران‌ صفویه به دلیل فراوانی باغ‌ها‌ و بستان‌ها و آب‌وهوایی خوش، آوازه‌ای بلند داشت و به عنوان روستایی سرسبز و باطراوت شناخته می‌شد. دگرگونی‌هایی در این شهر همچون گسترش مهاجرت و افزایش جمعیت به ویژه پس از روی کارآمدن دودمان قاجار و گزینش آن به پایتختی، وضعیتی را پدید آورد که پیدایش و خودنمایی مساله کمبود آب را موجب شد. کم‌آبی و اساسا پدیده «آب» در تهران پایتخت بدین‌ترتیب به یک مساله تاریخی دست‌کم در دویست سال گذشته بدل شد؛ به گونه‌ای که برخی تاریخ‌نگاران را برآن داشت تهران را نه شهری کم‌آب، که بی‌آب بخوانند. جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» در این‌باره می‌نویسد «اصولا تهران شهری کم‌آب بلکه بی‌آب بود که این امر از مشکلاتش به حساب می‌آمد و یکی از موانع توسعه و پیشرفتش همین مساله بی‌آبی بود». از آنجا که تهران منابع طبیعی همچون رودخانه و چشمه برای بهره‌برداری نداشت، قنات‌ها و آب‌انبارها آب مورد نیاز مردم را تامین می‌کردند. آب‌انبارها عموما در زمستان پر شده، در تابستان بهره گرفته می‌شدند. جعفر شهری در دیگر پژوهش و اثر ارزشمندش «تهران در قرن سیزدهم» روایت می‌کند «در هر خانه‌ای یک آب‌انبار ساخته می‌شد اما برخی خیرین نیز آب‌انبارهای عمومی می‌ساختند از جمله مشهورترین آنها آب‌انبار سیداسماعیل، آب‌انبار معیر و آب‌انبار بابا نوروزعلی بود. آب آنها از جوی‌ها و نهرها و باران و برف زمستان تامین می‌شد. ازاین‌رو، انباشته از گل‌ولای بود ولی پس از مدتی ته‌نشین شده و تا حدی قابل شرب می‌گردید». خیران و واقفان، قنات‌ها را حفر کرده، می‌ساختند. تعداد این قنات‌ها که بیش‌تر نام سازندگان‌شان را بر خود داشتند، تا پیش از لوله‌کشی آب به ٦٢ رشته می‌رسید. سرچشمه، حاجی علیرضا، باغ‌شاه، فرمانفرما، یوسف‌آباد، اکبرآباد و سنگلج، از مشهورترین قنات‌های تهران   به شمار می‌آمدند. مشکلاتی بسیار در بهره‌گیری از آب قنات‌ها و آب‌انبارها وجود داشت که موجب می‌شد، آب در پایتخت قاجار به مساله‌ای پیچیده بدل شود. کوشش‌هایی در دوران فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار برای جابه‌جایی و کشیدن آب از رودهای پیرامون تهران از جمله کرج به پایتخت انجام شد. آن تلاش‌ها اما چندان به حل مساله کمک نکرد. در شماره ١٠ روزنامه وقایع اتفاقیه در این‌باره آمده است «پس از کشیده شدن نهری از رودخانه کرج، مردمی که تا به حال آب جاری در خانه‌های خود ندیده بودند و همیشه از آب سقاها و آب چاه استفاده می‌کردند حوض‌های خود را از آب پر کردند». وضعیت آب شهر اما با انجام این اقدامات بی‌سود به شیوه پیشین ادامه یافت. نهرها و جوی‌های روباز عموما آب تهران را تامین می‌کردند؛ آبی که همه کثافت‌ها، فضولات گذرها و خانه‌ها را دربرداشت. همین مساله موجب می‌شد آبی سراسر ناپاک و آلوده به دست مردم رسیده، در آب‌انبارها ذخیره شود. آب‌انبارها مکانی مناسب برای رشدکرم‌ها و موش‌ها بودند، از این‌رو آبی کاملا غیر بهداشتی در دسترس مردم جای می‌گرفت که بیماری‌ها و پیامدهایی بسیار برای آنان در پی داشت. بیش‌تر کودکان به همین علت، به مشکلات و عارضه‌هایی گوناگون از جمله بیماری‌های گوارشی مبتلا می‌شدند؛ یکی از منابع تاریخی در این‌باره آورده است «یکی از بیماری های بسیار شایع در آن زمان که بیشتر بچه‌ها و بعضی بزرگترهای خانواده به آن مبتلا بودند، بیماری انگل روده بود که شکم درد می‌آورد. اطبا بچه‌ها را می‌دیدند و می‌گفتند کرم دارد و دوا می‌دادند تا کرم روده بچه دفع شود. تمام آب‌ها، آلوده به تخم کرم بود و شکم محیط مساعدی محسوب می‌شد تا تخم‌ها در آن پرورش پیدا کند و به صورت کرم درآید. بعضی از خانواده‌ها آب را می‌جوشاندند و می‌خوردند، اما توده مردم یا دست کم نود درصد آنها مبتلا به عارضه کرم روده بودند». به دلیل همین وضعیت نامناسب بود که در شهریور ١٣٢٠ خورشیدی در پی ورود متفقین، سربازان و خبرنگاران خارجی به ایران در جریان جنگ دوم جهانی، ویندل ویلکی نامزد ریاست جمهوری آمریکا، آنگونه که حسین محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ موسسات تمدنی جدید» آورده است، درباره وضعیت آب در تهران انتقاد کرد و گفت «آب تهران که در جوی‌های سرباز جاری است تنها یک نقیصه عادی نیست، بلکه یک افتضاح بزرگ بین‌المللی است. آنچه در جوی‌های شمال شهر جاری است آبی است به کثافت آلوده و آنچه در جوی‌های جنوب شهر می‌رود کثافتی است به آب آلوده». تنها اماکن و خانه‌هایی از این‌رو می‌توانستند از آب تمیزتر استفاده کنند که در سرآب‌ها، یعنی نزدیک مظهرهای قنات‌ها و چشمه‌ها جای داشتند؛ اینان نیز که عموما قشر مرفه جامعه بودند، به مشکلاتی دیگر از جمله رطوبت زیاد آب دچار می‌شدند؛ به روایت جعفر شهری «این قنات‌ها هرگز تکافوی آب شهر را ننموده به همان مقدار که ساکنان نزدیک به سرآب‌ها و سرچشمه‌ها بهره‌مندی داشته گاهی از کثرت آن رطوبت آب جاری جوی‌ها، خانه‌هایشان را تا کمر و گاهی تا سقف مرتبه دوم رطوبت رسانیده از صدماتش مجبور به ترک می‌شدند. به همین مقدار و زیادتر سکنه دور از آب یعنی پایین شهر همواره در عطش بی‌آبی به سر برده چه زحمت‌ها که بر سر به دست‌آوردن آب باید متحمل می‌شدند و آنان را به ناهمواری‌ها و مشکلات فراوان می‌کشاند». بنابر آنچه جعفرشهری روایت کرده است وضعیت آب شهری بسیار نامتعادل بود و باید چاره‌ای برای آن اندیشیده می‌‌شد. ابوالقاسم حالت در سال ١٣٢٤ خورشیدی شعری در این‌باره سرود که می‌تواند وضعیت یادشده را به روشنی بیانگر باشد «به دست مردم عاری زفرهنگ/ شود آب روان با قیر همرنگ ... زنی در آب ریزد خاکروبه/ چو اندر سوپ سبزی، زردچوبه ... به جوی آب آخر این کثافات/ شود سرمایه‌ی امراض و آفات ... دمادم حصبه و اسهال خونی/ ز راه آب می‌یابد فزونی».
نخستین ایده لوله‌کشی آب
اندیشه لوله‌کشی آب تهران به نوشته محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ موسسات جدید تمدنی» نخستین بار در سال ١٣٠١ خورشیدی به میان آمد؛ هرچند در آغاز به گونه توصیه و اظهار نظر بود. از زمان احساس نیاز به آب لوله‌کشی تا زمان اجرایی شدن آن، دورانی پرفرازونشیب گذشت و مسایل بسیار داخلی و خارجی موجب وقفه در آن شد. دو سال پس از اظهار نظر اولیه، یک آلمانی به نام «اسر» پیشنهادی در این‌باره به دولت داد که بدان توجه شد ولی در مقام اجرا نتوانست سرمایه کافی فراهم کند و کار معطل ماند. پس از آن که کمیسیونی در سال ١٣٠٣ خورشیدی برای حل این مشکل تشکیل شد و به نتیجه نرسید، طرحی دیگر در سال ١٣٠٨ به شهرداری داده شد که باز هم پذیرفته نشد. سرانجام پس از پیشنهاد چند کمپانی خارجی در سال ١٣١٤ خورشیدی مقرر شد در سال ١٣١٥ کمیسیونی در شهرداری تشکیل شود. مذاکره‌های این کمیسیون، نشر آگهی مناقصه برای لوله‌کشی آب تهران را در پی آورد. تمدید چندباره آگهی، مناقصه را تا اسفند سال ١٣١٧ خورشیدی به بار ننشاند. دولت پس از آن کوشید پیشنهادها را به فوریت گرد آورند. این فرآیند تا سال ١٣١٨ خورشیدی به درازا کشید. هم‌زمانی این برهه با آغاز جنگ دوم جهانی همه کارها در زمینه لوله‌کشی آب تهران را به تعلیق درآورد. دسته‌ای از بازرگانان معتبر تهران در سال ١٣٢٤ خورشیدی حاضر شدند شرکتی بنیان گذارند تا این کار مهم را هرچه زودتر به انجام رساند. آنان با بنیان‌گذاری «شرکت سهامی آب تهران» به شهرداری پیشنهاد داد مسئولیت اجرای لوله‌کشی را برعهده گیرد. شهرداری در آغاز پذیرفت اما با مخالفت‌هایی مبنی بر دعوت از شرکت‌های صلاحیت‌دار روبه‌رو شد. شهرداری از این‌رو ناچار شد بار دیگر مناقصه‌ای در این زمینه اعلام کند، هرچند هیچ پیشنهادی ارایه نشد. هیات وزیران نیز به اندازه‌ای در عقد قرارداد با شرکت سهامی آب تهران کوتاهی و تعلل کرد که آن شرکت به کلی از انجام کار کناره گرفت. احمد قوام‌السلطنه، نخست‌وزیر که از پشتیبانی‌ها و کوشش‌های داخلی ناامید شده بود در آغاز سال ١٣٢٥ خورشیدی دستور داد مناقصه‌ای به کمپانی‌های خارجی اعلام شود. هفت شرکت و تجارتخانه خارجی در این مناقصه شرکت کردند که از میان آن‌ها شرکت «الکساندر گیب» با ملیت انگلیسی پیروز شد. طرح قرارداد لوله‌کشی آب تهران با آن شرکت در ١٩ آبان ١٣٢٥ خورشیدی بسته شد. دربار نیز پس از مدتی یک میلیون تومان برای لوله‌کشی آب تهران اختصاص داد که با آن سرمایه «شرکت عمران» تاسیس شد. کلنگ ساختمان اداری آن شرکت در میدان سنگلج به زمین زده شد. شرکت عمران در میانه سال‌های ١٣٢٦ تا ١٣٢٨ خورشیدی به همراه نهادهایی مانند شهرداری، بانک ملی و وزارتخانه‌های کشور و دارایی همکاری کردند تا طرح لوله‌کشی به سرانجام رسد. مقدمات کار از جمله خرید مخزن‌ها و لوله‌های بتونی و فولادی تا بهمن ماه ١٣٢٨ خورشیدی انجام شده بود که زمان قرارداد شهرداری با شرکت مهندسین مشاور الکساندر گیب به پایان نزدیک می‌شد. مشکلاتی در این میان رخ نمود. شرکت گیب میزان حق‌العمل را افزایش داد در حالی که به بسیاری از تعهدات خود در قرارداد پیشین عمل نکرده بود.‌ موضوع اختلاف به مجلس شورای ملی کشیده و سرانجام قرارداد با شرکت انگلیسی گیب تمدید شد. مشکلات و موانع کار در میانه  سال‌های ١٣٢٩ تا ١٣٣٢ خورشیدی همچنان افزایش یافت زیرا شرکت لوله‌گذاری به بی‌پولی بر خورد و کار لوله‌کشی مدت‌ها به تعلیق درآمد تا این که وزارت دارایی مبلغی فراوان به عنوان تنخواه به آن شرکت واگذارد. سازمان آب سرانجام در سال ١٣٣٤ خورشیدی اعلام کرد نصب شعبه‌های لوله‌کشی تهران به خانه‌ها و مکان‌های عمومی از ٤ آبان همان سال آغاز خواهد شد. بدین‌ترتیب با وجود گذشت سه دهه از نخستین کوشش‌های شفاهی و عملی، نخستین اقدامات اجرایی به منظور لوله‌کشی آب تهران در سال ١٣٣٤ خورشیدی صورت پذیرفت. شبکه توزیع آب تهران ابتدا به ٦ منطقه تقسیم می‌شد و آب تصفیه‌شده پس از ورود به شبکه لوله‌های آب از راه مخزن‌های زیرزمینی، با شیری ویژه به مشترکان داده می‌شد. ٢٥٠ شیر همگانی همچنین برای بهره‌گیری مناطق فقیرنشین نصب شده بود تا کسانی که نمی‌توانند انشعاب بگیرند به رایگان از آن‌ها بهره ببرند. محدوده‌های کنونی خیابان انقلاب از شمال، خیابان جمهوری از جنوب، خیابان ولیعصر از غرب و خیابان امام خمینی از شرق، نخستین مناطق تهران به شمار می‌آمدند که از آب لوله‌کشی بهره گرفتند.
لوله‌کشی آب برای شهر تهران به عنوان پایتخت ایران هرچند که بسیار دیر انجام شد اما مانند دیگر دگرگونی‌های سودمند مبتنی بر فناوری‌های نوین در روزگار معاصر، بسیار سودمند آمد و مشکلاتی فراوان را از زندگی مردم به ویژه در حوزه‌های سلامت، تغذیه و بهداشت همگانی برچید.

منبع: شهروند