سانسور به سبک ایرانی

1395/12/3 ۱۰:۱۷

روزنامه‌نویسی به سبک ایرانی تا آنجا که مقدور حکومت‌ها بوده در محدوده جاده سانسور طی طریق کرده و روزنامه نگار ایرانی نیز در واکنش به چنین روندی سیاست‌هایی متفرق و نه متکثر در قالب تندروی و اعتدالی و ارتجاعی در پیش گرفته که حاصل آن بازداشت و تبعید برای تندروها و در بهترین حالت، مشروطه برای اعتدالی‌ها بوده است. در این میان نام برخی افراد با تاریخ مطبوعات و بالطبع سانسور گره خورده است. اگر میرزا صالح و میرزا ملکم خان به‌عنوان پیشگامان روزنامه نگاری ایرانی و اعتمادالسلطنه به‌عنوان وزیر انطباعات و روزنامه خوان شاه قاجار شناخته می‌شوند محرمعلی خان زینعلی نیز مشهورترین چهره تاریخ سانسور مطبوعات ایرانی است.

صمد شفیعی مقدم: روزنامه‌نویسی به سبک ایرانی تا آنجا که مقدور حکومت‌ها بوده در محدوده جاده سانسور طی طریق کرده و روزنامه نگار ایرانی نیز در واکنش به چنین روندی سیاست‌هایی متفرق و نه متکثر در قالب تندروی و اعتدالی و ارتجاعی در پیش گرفته که حاصل آن بازداشت و تبعید برای تندروها و در بهترین حالت، مشروطه برای اعتدالی‌ها بوده است. در این میان نام برخی افراد با تاریخ مطبوعات و بالطبع سانسور گره خورده است. اگر میرزا صالح و میرزا ملکم خان به‌عنوان پیشگامان روزنامه نگاری ایرانی و اعتمادالسلطنه به‌عنوان وزیر انطباعات و روزنامه خوان شاه قاجار شناخته می‌شوند محرمعلی خان زینعلی نیز مشهورترین چهره تاریخ سانسور مطبوعات ایرانی است.
البته در ابتدا به جای استفاده رسمی از سانسورچی‌های حاذقی همچون محرمعلی خان، روش‌های دیگری برای تحدید مطبوعات مورد استفاده قرار می‌گرفت مثلاً یکی از این شیوه‌ها در سال های منتهی به مشروطه خواهی، منع ورود روزنامه‌های آزادیخواهی بود که در خارج از ایران منتشر می‌شدند که نمونه‌های آن عبارتند از: «اختر» به مدیریت آقامحمد طاهر تبریزی، «قانون» به مدیریت میرزا ملکم خان و «حبل المتین» به مدیریت شیخ احمد روحی.
در کنار منع ورود مطبوعات، توقیف نشریات داخلی نیز از جمله دیگر روش های تحدید مطبوعات بود. این رویه با کودتای سوم اسفند 1299 با دستور سیدضیاء و به صورت فله‌ای همراه با بازداشت روزنامه نویسان به اوج رسید. ملک الشعرای بهار در این باره می‌گوید: «حکومت کودتا در یکی دو روز، همه سرجنبانان را دستگیر کرد... پس معلوم شد که این حرکت یک حرکت حزبی و مرامی و مسلکی نبوده است، بلکه مراد آن بود که در ایران سرجنبانی که بتواند حرف خودش را بزند، یا لایحه‌ای بنویسد باقی نماند... قرار بود مؤسس کودتا همه جراید را ببندد و تنها روزنامه ایران را که مدیرش من بودم باقی بگذارد و ماهی هزارتومان به روزنامه کمک کند و من و ایشان دست به دست یکدیگر بدهیم. این پیشنهاد روز قبل از نشر بیان نامه آقای سید‌ضیاءالدین و تشکیل دولت از طرف خود ایشان... به من شد و من به دلایلی نپذیرفتم.»
روش دیگری که برای تحدید مطبوعات به کار می‌رفت ایجاد جو رعب و وحشت برای روزنامه نویسان منتقد بود به گونه‌ای که در دوره پس از کودتای سوم اسفند تا به سلطنت رسیدن پهلوی اول برخی همچون؛« فلسفی، مدیر حیات جاوید؛ حسین صبا، مدیر ستاره ایران؛ هاشم ‌خان محیط، مدیر روزنامه وطن» از سوی عوامل سردار سپه مورد ضرب و شتم شدید قرار می‌گرفتند و البته هنگامی که ضرب و شتم نیز مانع منتقدین نمی‌شد حذف فیزیکی روزنامه نویس در دستور کار قرار می‌گرفت که مهم‌ترین نمونه آن ترور و قتل میرزاده عشقی مدیر روزنامه قرن بیستم بود و بعدها محمد مسعود(مدیر روزنامه مرد امروز)و احمد دهقان(مدیر مجله تهران مصور) و کریم پورشیرازی(مدیر روزنامه شورش) هم در زمره روزنامه نویسان مقتول قرار گرفتند. تا قبل از آغاز سلطنت رضاشاه، سانسور مطبوعات به عهده مدیران و سردبیران بود. آنها با سپردن تعهدنامه‌، خود این کار را به عهده داشتند، اما پس از آن به صورت رسمی سانسور بر عهده اداره شهربانی قرار گرفت و به این ترتیب دوره آزادی مطبوعات با ظهور محرمعلی خان‌ها برای مدتی طولانی به محاق رفت. از بَررس‌های تربیت شده وگرداننده این اداره ابوالقاسم شمیم مأمور سانسور شهربانی بود که به روزنامه‌های آن روز سرکشی می‌کرد و خبرها و مقاله‌ها را می‌خواند و تا روی آن نمی‌نوشت «چاپ شود» و مهر «روا» نمی‌زد، هیچ چاپخانه و حروفچینی حق چاپ آن را نداشت. اگر روزنامه نگار یا چاپحانه‌ای نافرمانی می‌کرد به زندانی شدن در «سیاهچال‌های شهربانی آن روز که در کنج خیابان سپه قرار داشت و عاری از هوا و نور بود به کوری و مرگ تهدید می‌شد».
اما معروف ترین ممیز تاریخ نشر ایران محرمعلی خان است (دوره پهلوی اول و دوم)، که تحصیلاتش در حد خواندن و نوشتن بود، که بعدها کاملترش کرد. او نیز در سال ۱۳۰۷ وارد نظمیه شد و در سال ۱۳۱۷ در قسمت کارآگاهی (اطلاعات) شروع به کار کرد. در آن زمان سانسور کتاب و مطبوعات هنوز به عهده شمیم و مهر «روا»ی او بود. شمیم متوجه استعداد محرمعلی خان شد و او را به اداره خود منتقل و پس از مدتی به سمت معاونت منصوبش کرد. پیش از راه‌اندازی این اداره مدیران و سردبیران جراید مجبور بودند برای درج هرگونه مطلبی در آغاز اجازه بازرسی مطبوعات را کسب نمایند. سانسور مطبوعات بتدریج چنان گسترش یافت که حتی اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های بازرگانی و غیره هم تحت نظارت سانسورچیان شهربانی قرار گرفت و متقاضی موظف بود نظر مساعد شهربانی را جلب کند. محرمعلی خان در واقع یکی ازمعروفترین سانسورچی‌های دوره پهلوی بود که درسال 1307 وارد نظمیه شد و 10 سال بعد به اداره اطلاعات انتقال یافت ومعاون ممیزی....

مطبوعات شد. بعدازشهریور 1320 و سقوط رضا شاه محرمعلی خان زینلی ریاست این اداره را به عهده گرفت و تا سال 1345 که از دنیا رفت عهده دار این سمت بود. فریبرز خسروی درکتاب «تحلیلی برسانسور مطبوعات دردوره پهلوی دوم» ازقول تقی ارانی درمورد محرمعلی خان می نویسد: هرچه را نمی‌فهمید سانسورمی کرد و چون هیچ نمی‌فهمید، همه چیز را سانسور می‌کرد. وی می‌گوید:شایدهمه دوستان اسم محرمعلی خان سانسورچی را شنیده باشند و جالب اینکه فردی که وظیفه کنترل و سانسور مطبوعات پیش از انقلاب را برعهده داشت، از نعمت سواد و خواندن ونوشتن محروم بود، به‌گونه‌ای که فردی دیگر مطالب روزنامه را برای او می‌خواند و او که به مرد سیاهپوش و جلاد مطبوعات هم معروف بود، ‌دستورمی‌داد که مطلبی حذف یا از آن استفاده شود؛این بی‌سوادی تا آن جا بود که محرمعلی خان هر چه را که متوجه نمی‌شد یا تغییر می‌داد یا حذف می‌کرد.
می گویند در دوره مسئولیت وی روی نشریه‌ای این مصرع ازشعر حافظ را نوشته بودند: «رضا به داده بده وز جبین گره بگشای»
محرمعلی خان با دیدن این مصرع در آن جریده گفته بود: این شعر را بردارید چون به رضاشاه برمی خورد. مسئولان روزنامه گفته بودند که این شعر متعلق به حافظ است و در مقاله مورداستناد واقع شده است. محرمعلی خان هم گفته بود من چه می‌دانم، بروید بنویسید:
حسن به داده بده وزحسین جبین بگشای!
با آغاز دوره پهلوی دوم با وجود آزادی نسبی دهه 20، تحدید و توقیف مطبوعات ادامه یافت. قوام السلطنه و سهیلی از جمله نخست‌وزیرانی بودند که در اوایل دهه 20 برخوردهای شدیدی با مطبوعات و روزنامه نویسان داشتند. ترور شاه در بهمن 1327 نیز دست حاکمیت برای تحدید مطبوعات را بازتر کرد.
در زمان صدارت مصدق تا حدودی آزادی مطبوعات گسترش یافت زیرا او به اهمیـت مطبوعات آزاد در ترقّی و تعالی جامعه، آگاه بود و حتی در نخستین روزهای حکومت خود دستور داده بود تا «از اعتراض و تعرض به روزنامه‌هایی که به شخص او اهانت می‌کنند، خودداری شود»
اما با وجودی که مصدق در دوره زمامداری تلاش داشت شخصیتی آزادیخواه و حامی مطبوعات از خود نشان دهد ولی او نیز به محرمعلی خان‌ها نیاز پیدا کرد و پس ازچندی دولت مصدق به توقیف نشریات وروزنامه‌های مخالف دولت پرداخت به طوری که فاطمی‌(معاون نخست‌وزیر، وزیرخارجه و سردبیر باختر امروز)، محرمعلی‌خان را احضار کرده وضمن اشاره به تندروی‌های روزنامه‌های مخالف دولت گفت: «محرمعلی‌خان! اینها روزنامه‌هایی هستن که اجازه انتشار ندارند. همین الآن می‌روی چاپخانه‌هایشان را پیدامی‌کنی وجلو انتشارشان را می‌گیری، این حکم قانونی توقیف آنهاست.»
به دنبال کودتای 28 مرداد 1332و روی کار آمدن دولت کودتا به نخست‌وزیری سپهبد زاهدی، بگیر و ببند آغاز شد و گروه کثیری از مطبوعاتی‌ها دستگیر شدند و کودتاچیان شمار بسیاری از مطبوعات را که پاره‌ای از آنها دفترشان در آتش کودتا سوخته و ویران شده بود، لغو امتیاز کردند و شهربانی«فهرست78 نشریه مجاز» را انتشار داد.
در حالی که از صبح 29 مرداد دیگر روزنامه‌ای که جرأت مخالفت با رژیم کودتا را داشته باشد وجود نداشت مع الوصف فرماندار نظامی تهران اعلامیه اختصاصی برای ارعاب صاحبان قلم صادر کرد که در مطبوعات هشتم شهریور درج شد.
 از کودتای28 مرداد 1332 تا اوایل سال 1340- تا قبل از انتخاب کندی دموکرات به ریاست جمهوری امریکا- در ایران سانسور مطبوعات بشدت اجرا می‌شد. از یک سو، هر روز به وسیله متصدیان قسمت مطبوعات ساواک به سردبیرهای مجلات و روزنامه‌ها تلفن می‌شد و درباره اینکه چه چیزهایی را بنویسند و چه چیزهایی را ننویسند دستورهایی داده می‌شد. علاوه بر آن در مورد مجلات یک روز قبل از تاریخ انتشار و در مورد روزنامه‌ها نخستین شماره‌ای که از چاپ خارج می‌شد به وسیله محرمعلی خان به ساواک برده می‌شد و فقط بعد از ملاحظه مجله و روزنامه و دادن تغییرات در آن، اجازه انتشار روزنامه یا مجله صادر می‌گردید.
منابع:
 - ملک‌الشعرای بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ص 10
-باستانی پاریزی، آسیای هفت‌سنگ، ص 458
- محمد ترکمان، نامه‌های دکترمصدق، ص165
- بهزادی، شبه خاطرات، صص 526ـ528
- سیدفرید قاسمی، تاریخ مطبوعات ایران، ص101
- بهزادی، شبه خاطرات، ص 80

منبع: