نگاه اسلام به موسیقی-آنچه در اسلام حرام است ، «غنا » است نه موسیقی

1395/7/14 ۰۸:۲۵

زندگی بشراز بدو پیدایش مشحون و قرین با نوا و صوت موزون و طربناک طبیعت و جانداران بوده است که موارد بی‌شماری از تشبیهات شورانگیز و عاشقانه این اصوات در حافظه و تاریخ ادبیات فارسی قابل تأمل و استناد است. از شکایت نی مولانا تا نوای هزاردستان فرخی؛

    مریم حسینی : زندگی بشراز بدو پیدایش مشحون و قرین با نوا و صوت موزون و طربناک طبیعت و جانداران بوده است که موارد بی‌شماری از تشبیهات شورانگیز و عاشقانه این اصوات در حافظه و تاریخ ادبیات فارسی قابل تأمل و استناد است. از شکایت نی مولانا تا نوای هزاردستان فرخی؛

تا چون هزاردستان بر گل نوا زند
قمری چو عاشقان به خروش آید از چنار

فارغ از ادبیات، که سخن از نغمه رود و سرود آبشار و آواز مرغان خوش‌الحان و... نشان از کشش و هم‌آوایی سرشت آدمی با صوت و نوای خوش طبیعت و جهان پیرامون اوست؛ تأثیر و اهمیت موسیقی بر روح و روان و جسم انسان از سوی علمای علوم تجربی و انسانی نیز به کرات شنیده شده است.
چنانچه تأثیرمثبت موسیقی بر دستگاه عصبی و عملکرد شادی‌آفرین و ضد افسردگی و ضد درد آن، نقش موسیقی بر افزایش یادگیری و تقویت حافظه، هوش و آی کیو و عملکرد علمی و ده‌ها مورد دیگر نشان از جایگاه و اهمیت موسیقی و مؤانست و نزدیکی آن با روح و جسم و سرشت انسان و نیاز ذاتی روح او دارد.
 اما باید دانست که هرگونه ناروایی و انحراف در تأمین این نیاز فطری و ذاتی بشر تأثیرات معکوسی بر روح و روان او برجای می‌نهد و به جای پالودگی و آرامش، روح و روان او را آلوده و مغشوش می‌کند؛ آنچنانکه موسیقی که عامل سرود و نشاط و انبساط خاطر و قریحه آدمی بود، موجب انسداد دریچه روح و تاریکی شده او را در لهو و لعب غوطه‌ور می‌کند.
از این جهت است که اسلام، دین فطرت و زیبادوستی و کمال، نه تنها موسیقی را نفی نمی‌کند بلکه مسیر صحیح برخورداری از این هنر والا و تعالی‌بخش را نیز مشخص و تعیین نموده است.
برخلاف تصور واپس‌گرایانه‌ای که اسلام را در تقابل با هنر و موسیقی و نوا و احساس قرار می‌دهد؛ اسلام مکتب روح و احساسات فطری است. خداوند در آیه 32 سوره اعراف می‌فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَه‏اللّه‏ التّی اَخْرَج لِعبادِهِ وَ الطَیباتِ مِنَ‏الرزّق...»
«بگو ای پیغمبر، چه کسی زینت‏ های خدا را که برای بندگان آفریده، حرام کرده و از روزی حلال منع کرده است.» چرا که دین اسلام به فرموده قرآن دین آسانی و یسر است و نه سخت‌گیری و عسرت: «یریدُ‌الله بِکمْ الیسْرَ وَ لایرید بِکمُ العُسْر»
 نغمه و صوت خوش، خود از دلایل گرویدن و روی‌آوری افراد به دین اسلام و پیام الهی دیگر انبیا بوده است.
 امام صادق(ع) در اینباره می‌فرمایند: «ما بَعَثَ‌الله نبیا اِلاّ بحُسنِ الصّوت» (خداوند پیامبری را برنینگیخت، مگر آنکه صدای خوشی داشته باشد.)  چنانچه معجزه حضرت داوود(ع) صدای زیبا و دلپذیر او بود و پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) نیز با چنان صوت دلنشین و روح‌نوازی قرآن تلاوت می‌نمود که سران مشرک از ترس گرویدن پیروان خود به آیین محمد(ص)، پنبه در گوش آنان می‌کردند تا آن صوت روحانی آنان را متمایل به دین حق ننماید.
بنابراین آنچه در اسلام مورد نهی واقع شده است صوت زیبا و این نوع طرب نیست بلکه طربی است که موجب لهو و لعب و ابتذال گردد. در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده است که امام سجاد(ع) با چنان نوایی قرآن تلاوت می‌نمودند که مستمعان، سنگینی مشک‌های آب خود را متوجه نمی‌شدند.
در فقه اسلامی در باب حرمت و جایز بودن موسیقی بحث‌های گوناگونی شده است. اتفاق براین است که «غنا» در موسیقی حرام است ولی در باب تعریف و مصادیق آن، معنای واحدی عرضه نشده است. در قرآن سخنی در اینباره به طور مستقیم نیامده است و اغلب روایات نیز در معنی عرفی در شرایط زمانی و مکانی آن دوره از غنا سخن گفته‌اند.رهبرمعظم انقلاب درباب تعریف غنا و موسیقی سالم نظرات قابل تأمل و توجهی ارائه نموده‌اند. ایشان در توضیح و تعریف غنا، صرف توجه به محتوا را مورد نظر قرارداده‌اند و غنا را امری محتوایی دانسته‌اند: «... غنا که در شرع اسلام حرام است، اشاره به شکل ندارد؛ بلکه اشاره به محتوا می‌کند.  اصلاً وقتی می‌خواهید دنبال غنا بگردید، آن آهنگ را از لحاظ شکل مطالعه نکنید تا بگویید حرام است یا حلال است؛ بلکه آهنگ را به لحاظ محتوا مطالعه کنید. یعنی غنا یک امر محتوایی است، نه یک امر قالبی.» (26/11/1360 در دیدار با اعضای فرهنگی روزنامه جمهوری اسلامی، قابل دسترسی در خبرگزاری صدا و سیما)
«... آن چیزی که در اسلام حرام است، غناست نه موسیقی. موسیقی هر آهنگ و صدایی است که از حنجره یا از وسیله‌ای، به یک شکل حساب‌شده بیرون می‌آید. اما آن چیزی که حرام است، نوع خاصی از موسیقی است که غنا باشد. علت اینکه نظرات [در باب موسیقی]، مختلف است این است که در مورد غنا، ما آیات و روایات صریحی که مشخص کند غنا چگونه چیزی است نداریم؛ لذا استنباط فقهی از غنا متفاوت است. غنا آن چیزی است که مخصوص مجالس لهو باشد.» (7/9/66 بیانات رهبر معظم انقلاب پس از برنامه سرودخوانی در شیراز، قابل دسترسی در خبرگزاری صدا و سیما)
ایشان در سخنان قابل تأمل دیگری در 9/5/75 در جریان بازدید از صدا و سیما و پس از اجرای موسیقی توسط ارکستر صدا و سیما و چند تن از هنرمندان به نقش نجات‌بخش موسیقی برای ملت‌ها اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «در همان نقطه از جهان، از دیر باز موسیقی‌های آموزنده و معنادار هم بوده است؛ موسیقی‌ای که برای گوش سپردن به آن، انسان عارف واقف خردمند، می‌تواند بلیت تهیه کند، در سالن اجرای کنسرت بنشیند و ساعتی، از آن لذت ببرد. در غرب موسیقی‌هایی که گاهی یک ملت را نجات داده و گاهی یک مجموعه فکری را به سمت صحیح هدایت کرده، کم نبوده است. غرب برخوردار از چنین ویژگی‌ای نیز بوده و هست...»
رهبر معظم انقلاب در همان سخنرانی در عین حال ملاک «فقه» را فصل‌الخطاب قرارداده و می‌فرمایند:«آنچه در این مقوله، حرام بوده هنوز هم حرام است. در برخورد با حرام هم جای ملاحظه نیست و من هم به عنوان فرد متشرع که ملاکم فقه است، ملاحظه‌کاری نمی‌کند...
 در زمینه موسیقی، باید آثاری پدید آورد که برای ملت‌ها و انسان‌های صاحب اندیشه و خردمند، راهگشا باشد.» (هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری، چاپ و نشر: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی؛ 1377).

منبع: ایران