1395/6/29 ۰۷:۳۸
»یا ایها الرّسول بلّغ ما اُنزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته. والله یعصمُک من الناس ان الله لایهدى القوم الکافرین: اى پیامبر، آنچه از ناحیه پروردگارت به تو نازل شده، برسان؛ وگرنه اصلاً پیغام پروردگار را نرسانده‌اى و خدا تو را از [شر] مردم نگه مىدارد؛ زیرا خدا کافران را هدایت نمىکند.» (مائده، ۶۷
»یا ایها الرّسول بلّغ ما اُنزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته. والله یعصمُک من الناس ان الله لایهدى القوم الکافرین: اى پیامبر، آنچه از ناحیه پروردگارت به تو نازل شده، برسان؛ وگرنه اصلاً پیغام پروردگار را نرسانده‌اى و خدا تو را از [شر] مردم نگه مىدارد؛ زیرا خدا کافران را هدایت نمىکند.» (مائده، ۶۷(
در آیه دو نکته به طور روشن بیان شده: یکى دستورى است که خداى تعالى به پیامبر(ص)داده، البته دستور اکیدى که پشت سرش فشار و تهدید است به اینکه پیغام تازهاى را به بشر ابلاغ کند و یکى هم وعده‌اى است که خداى تعالى به پیامبرش داده که او را از خطرهایى که در این ابلاغ ممکن است متوجهش شود، نگهدارى کند. کمى دقت در موقعیتى که آیه دارد، آدمى را به شگفت درمی‌آورد؛ زیرا آیات قبل و بعد آن همه متعرض حال اهل کتاب و توبیخ ایشان است به اینکه آنان به انحاى مختلف از دستورات الهى تعدى کرده‌اند و محرّمات الهى را مرتکب شده‌اند و این مضمون با مضمون آیه مورد بحث هیچ ارتباط ندارد؛ چه، آیه قبلى، آیه «ولو انّهم اقاموا التوراه و الانجیل و ما اُنزل الیهم من ربهم لأکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم» است که روىسخن در آن با اهل کتاب است؛ و آیه بعدى هم «قل یا اهل الکتاب لستم على شیئى حتى تقیموا التوراه و الانجیل و ما اُنزل الیکم من ربکم…» است که خطاب در آن نیز به اهل کتاب است.
پیش‌بینی خطر
از جمله «والله یعصمک من الناس» برمى‌آید حکمى که این آیه متصدى بیان آن است و رسولالله(ص)مأمور به رساندنش شده، امر مهمى است که در تبلیغ آن، بیم خطر هست یا بر جان پیامبر(ص)و یا بر پیشرفت دینش. اوضاع و احوال یهود و نصاراى آن روز طورى نبود که از ناحیه آنان خطرى متوجه پیامبر بشود تا مجوز این باشد که حضرت دست از کار تبلیغ خود بکشد و یا براى مدتى آن را به تعویق بیندازد؛ و حاجت به این بیفتد که خدا رسولش را در صورتى که پیغام تازه را به آنان برساند، وعده حفظ و حراست از خطر دشمنش دهد. نزول این آیه در اواخر عمر شریف آن حضرت اتفاق افتاده که تمام اهل کتاب از قدرت و عظمت مسلمانان در گوشهاى غنودهاند؛ پس به طور روشن معلوم شد که آیه مورد بحث هیچ گونه ارتباطى با اهل کتاب ندارد.
در این آیه تکلیفى کمرشکن و طاقت‌فرسا به اهل کتاب نشده تا در ابلاغش به آنها، خطرى از ناحیه آنها متوجه پیامبر(ص)بشود. از همه اینها گذشته، در سالهایاول بعثت، حضرت مأمور شد تکالیف بس خطرناکى را گوشزد بشر آن روز سازد؛ مثلاً مأمور شد کفار قریش و آن عرب متعصب را به توحید خالص و ترک بت‌پرستى دعوت کند؛ مشرکان عرب را که بسیار خشنتر و خونریزتر و خطرناک‌تر از اهل کتاب بودند، به اسلام و یکتاپرستى بخواند؛ اما خداوند این تهدید و وعده‌اى را که امروز به رسول الله(ص) میدهد، آن روز نداد؛ پس معلوم میشود پیغام تازه خطرناک‌ترین موضوعاتى است که حضرت به تازگى مامور تبلیغ آن شده است.
علاوه بر آنچه گفته شد، آیاتى که متعرض حال اهل کتاباند، قسمت عمده سوره مائده را تشکیل میدهند، و این آیه هم به طور قطع در این سوره نازل شده است؛ و یهود ـ همچنان که گفته شد ـ در موقع نزول این سوره داراى قدرت و شدتى نبود، بلکه آن حدّت و سورت سابق خود را هم از دست داده بود و آن آتش رو به خاموشی می‌رفت؛ با این حال چه معناى صحیحى براى این میتوان تصور کرد که پیامبر(ص) در دین خدا از یهود بترسد؟ چه وجهى براى ترس حضرت از یهود میتوان جست؟ و چه معنایى براى اینکه خداى تعالى او را در این ترس محق بداند و به وعده حمایت خود دلگرمش سازد، میتوان یافت؟ با آن همه مواقف خطرناک و موقعیتهاى وحشتزایى که سابق بر این داشت!
دلیل هراس
آیه از امر مهمى که یا عبارت است از سر تا پاى دین و یا حکمى از احکام آن کشف میکند، و آن هر چه هست، امرى است که پیامبر(ص) از رساندنش میترسد و در دل بنا دارد آن را تا روز مناسبى تأخیر بیندازد؛ چه، اگر بیم آن جناب و تأخیرش در میان نبود، حاجتى به این تهدید نبود که: «و ان لم تفعل، فما بلّغت رسالته»! در آیات اول بعثت هم که آن جناب را به تبلیغ احکام تحریک میکند، تهدیدى دیده نمیشود، بلکه برعکس، لحن آنها خیلى ملایم است؛ مثلاً در سوره علق میفرماید: «اقرأ باسم ربک الذى خلق: بخوان به نام پروردگارت؛ همان که آفرید» و در سوره فصّلت میفرماید: «فاستقیموا الیه و استغفروه و ویل للمشرکین: [در وظایف خود] پایدارى کنید و از او آمرزش بجویید و واى به حال مشرکان!» و امثال این آیات.
پس رسولالله(ص) خطرهاى محتملى در تبلیغ این حکم پیش‌بینى میکند، لکن این خطر، خطر جانى براى شخص آن جناب نیست؛ زیرا او از اینکه جانش را در راه رضاى خدا قربان کند، دریغ نداشت. او اجل از این است که حتى براى کوچکترین اوامر الهی از خون خود دریغ ورزد؛ ترسیدن او از جان خود، مطلبى است که سیره و مظاهر زندگى شریفش آن را تکذیب میکند، به علاوه خداوند بر طهارت دامن انبیا از این گونه ترسها شهادت داده و فرموده: «ما کان على النبى من حرَج فیما فرَض الله له… الذین یُبلّغون رسالات الله و یخشونه و لایخشون احداً الا الله و کفى با‌لله حسیبا: چنین نیست که بر پیامبر در آنچه خدا واجب فرموده، حرجى باشد؛ خداوند درباره او سنتی را مقرر فرموده که درباره همه انبیا مقرر و اجرا نموده بود؛ و امر پروردگار همواره حتمى بوده است؛ همان انبیایى که پیامهاى او را به مردمى که به سویشان مبعوث بودند، میرساندند و از او میترسیدند و از کسى جز خدا هراس نداشتند؛ و بس است خداوند براى حفظ و پاداش دادن به آنان.» (احزاب، ۳۹) و درباره نظایر این فریضه فرموده: «فلا تخافوهم و خافون ان کنتم مؤمنین: اگر ایمان دارید، از آنها مترسید و از من بترسید» (آل عمران، ۱۷۵) و نیز عدهاى از بندگان خود را به این خصلت ستوده که با اینکه دشمن آنان را تهدید کرده، مع ذلک جز از خدا از احدى باک ندارند و میفرماید: «الذین قال لهم الناس انّ الناس قد جَمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایماناً و قالوا حسبنا الله و نعم الوکیل: همان کسانی که مردم به ایشان گفتند: “همانا مردم علیه شما گرد آمده‌اند” و آنها را بیم دادند، [اما آنان نترسیدند، بلکه] ایمانشان بیشتر شد و گفتند: خدا ما را بس است و او خوب کارساز [و سرپرستی] است.»(آل عمران، ۱۷۳)
خبر تازه
از همه وجوه به‌خوبى استفاده میشود آن چیزى که به‌تازگى بر پیامبر(ص) نازل شده و فشار و تأکید همراه دارد، به هیچ تقدیر و فرضى نمیتوان اصول دین و یا مجموع آن گرفت؛ ناگزیر باید آن را به معنى بعضى از دین و حکمى از احکام آن دانست؛ و آیه را این طور معنى کرد: «این حکمى را که از ناحیه پروردگارت به تو نازل شده برسان؛ که اگر این یکى را نرساننى، مثل این است که از تبلیغ و رساندن سراپاى دین کوتاهى کرده باشى.» و لازمه‌اش این است که مقصود از «ما اُنزل»، آن حکم تازه و مقصود از «رسالت»، مجموع دین باشد؛ زیرا اگر مراد از کلمه «رسالته» همین رسالت مخصوصى باشد که تازه نازل شده، معنى آیه این میشود: «این رسالت تازه را برسان که اگر آن را نرسانى، آن را تبلیغ نکردهاى»؛ و معلوم است که این کلامى است لغو و از ساخت خداى حکیم دور؛ پس مراد این است که: «این حکم را برسان، وگرنه اصل دین و یا سرتا پاى دین را نرسانده‌اى.»
در اینجا این سؤال پیش میآید که: «این چه تکلیفى است که لازمه نرساندنش، به تنهایى این است که اصل دین و سر تا پاى آن رسانده نشده باشد؟» ممکن است کسى در پاسخ بگوید: «این از آن جهت است که اصولاً احکام دین همه به هم پیوسته و مربوطند و بین آنها کمال ارتباط و بستگى برقرار است؛ به طورى که اگر در یکى از آنها اخلال شود، در همه اخلال شده است، مخصوصاً اگر این اخلال در تبلیغ آن فرض شود؛ چون ارتباط بین احکام در ناحیه تبلیغ شدیدتر و کاملتر از ناحیه عمل است.»
این جواب با اینکه در جاى خود حرف صحیحى است، ولى با ظاهر جمله «والله یعصمک من الناس ان الله لایهدی القوم الکافرین» (خدا تو را از [شر] مردم نگه مىدارد؛ زیرا خدا کافران را هدایت نمىکند) سازگار نیست؛ زیرا از این جمله استفاده میشود که مخالفان این حکم از مسلمان‌ها نیستند و مخالفتشان هم مخالفت علمى نیست؛ بلکه کسانى با این حکم مخالفت کرده و یا خواهند کرد که یا کافر باشند و یا از دین بیزارى جسته و مخالفتشان هم مخالفت اساسى است؛ کسانیاند که با تمام وسایل براى ابطال و بیاثر گذاردن این حکم خواهند کوشید، و لذا خداوند وعده میدهد که رسول خود را به رغم آنها یارى مینماید و فعالیت آنها را خنثیخواهد کرد و در کارشان و به سوى هدفشان هدایت نخواهد نمود.
نحوه مخالفت‌ها
به علاوه این مخالفت را نمیتوان مخالفت عملى دانست؛ چون احکام اسلام همه در یک درجه از اهمیت نیستند؛ مثلاً بعضى از واجبات دین از کمال مصلحت به مثابه ستون دیناند؛ و بعضى به این درجه نیستند؛ مانند دعا در وقت دیدن هلال. کما اینکه در محرّمات هم این تفاوت دیده میشود و همه در یک مرتبه از مفسده نیستند؛ مثلاً یکى زنای محصنه است و یکى نگاه به نامحرم؛ این هر دو حرام است، اما آن کجا و این کجا؟ پس نمیتوان گفت: اگر کسى مثلاً دعاى در وقت دیدن ماه نو را نخواند و یا به نامحرم نگاه کند، به هیچ یک از احکام اسلام گردن ننهاده است.
به علاوه هراس پیامبر(ص)را نمیتوان توجیه کرد؛ زیرا مخالفت یک یک احکام چیزى نیست که او از آن بترسد و خداوند هم او را به نگهدارى از شر آن مخالفت‌ها وعده بدهد؛ بنابراین جاى تردید نیست که این حکم، حکمى است که حائز کمال اهمیت است، به حدى که جا دارد حضرت از مخالفت مردم با آن اندیشناک باشد و خداوند هم با وعده خود وى را دلگرم و مطمئن سازد! حکمى است که در اهمیت به درجه‌اى است که نرساندنش، نرساندن همه احکام دین است و اهمال در آن اهمال در همه آنهاست.
آیه کشف میکند آن حکم، حکمى است که مایه تمامیت دین و استقرار آن است؛ حکمى است که انتظار میرود مردم علیه آن بشورند و در نتیجه ورق را برگردانیده، آنچه پیامبر(ص) از بنیان دین بنا کرده، منهدم و متلاشى سازند. و نیز آیه میرساند که آن حضرت هم این معنى را تفرّس میکرده و از آن اندیشناک بوده؛ لذا در انتظار فرصتى مناسب و محیطى آرام که بتواند مطلب را به عموم مسلمان‌ها ابلاغ کند و مسلمانان هم آن را بپذیرند، امروز و فردا میکرده.
تفاوت مخالفت مسلمانان و کفار
آیه در چنین موقعى نازل شده و دستور فورى و اکید به رساندن آن حکم داده است، و باید دانست که این انتظار از ناحیه مشرکان و وثنیت عرب و سایر کفار نمیرفته، بلکه از ناحیه مسلمان‌ها بوده؛ زیرا دگرگون ساختن اوضاع و خنثى کردن زحمات رسول خدا(ص)هنگامى از ناحیه کفار متصور است که دعوت اسلامى منتشر نشده باشد؛ اما پس از انتشار اگر انقلابى فرض شود، جز به دست مسلمان‌ها تصور ندارد.
کارشکنى‌ها و صحنه‌سازی‌هایى که از طرف کفار تصور دارد، همان افتراهایى است که قرآن کریم از اول بعثت تاکنون از آنان نقل کرده که گاهى دیوانهاش میگفتند: «معلَّمٌ مجنون» (دخان، ۹) یعنى او جن‌زده‌اى است که از همان جن الهام میگیرد و گاهى میگفتند یادش میدهند: «انُمایعلمه بَشر» (نحل، ۱۰۳) یعنى مسلماً انسانى او را تعلیم میدهد؛ و گاه شاعرش مینامیدند و میگفتند: «شاعرٌ نتربّص به ریب المنون» (طور، ۳۰) شاعرى است که ما منتظریم او هم مانند سایر شعرا دستخوش حوادث روزگار شده، خودش و نام و نشانش از یادها برود. گاه جادوگرش دانسته، میگفتند: «ساحرٌ او مجنون: یا جادوگر است و یا جن‌زده.» (ذاریات، ۹)، «ان تتبعون الا رجلا مسحورا: شما پیروى نمیکنید مگر مردى را که جادویش کرده‌اند.» (اسرا، ۴۷) و یا قرآنش را از حرفهاى کهنه و قدیمى خوانده، میگفتند: «ان هذا الا سحرٌ یُؤثر: این نیست جز همان سحرى که سینه به سینه به او رسیده است.» (مدثر، ۲۴)، «اساطیر الاولین اکتتبها فهی تُملى علیه بُکره و اصیلا» (نور، ۵) یعنى حرفهاى او همان مطالب کهنهاى است که او استنساخ کرده و در هر صبح و شام برایش میخوانند؛ و امثال اینها که درباره آن جناب گفتند و باعث سستى ارکان دین هم نشد!
به علاوه این افترا و تهمتها مختص به اسلام و پیغمبر عزیزش نبود تا رسول‌خدا(ص) از تفرس و بو بردن وقوع آن مضطرب شود؛ سایر انبیا و مرسلین علیهم‌السلام نیز در اینگونه ابتلائات و روبرو شدن با این گونه گرفتاری‌ها از ناحیه امت خود با آن جناب شریک بودند؛ کمااینکه خداى متعال در قرآن کریم این گونه گرفتاری‌ها را نسبت به حضرت نوح و انبیاى بعد از او سراغ میدهد. پس خطر محتمل را نمیتوان از قبیل گرفتاری‌ها و افتراهاى کفار در اوایل بعثت دانست، بلکه خطرى اگر بوده (و مسلماً هم بوده)، وقوعش جز در بعد از هجرت و پاگرفتن دین تصور ندارد.
جامعه اسلامی آن عصر
مجتمع آن روز مسلمانان طورى بود که میتوان آن را به یک معجون تشبیه کرد؛ چه، جامعه اسلامى آن روز مخلوط بود از یک عده مردان صالح و مسلمانان حقیقى و یک عده معتنابه از منافقان که به ظاهر در سلک مسلمانان درآمده بودند؛ و یک عده هم از مردمان بیماردل که کارشان خبرچینى و جاسوسى بود و قرآن کریم هم بر این چند جور مردم آن روز اشاره صریح دارد، و به شهادت آیات زیادى از قرآن، ایشان در عین اینکه به ظاهر ایمان آورده بودند، رفتارشان با پیامبر(ص)رفتار رعیت با شاه بود و همچنین احکام دینى را به عنوان قانونى از قوانین ملى و قومى مینگریستند؛ بنابراین ممکن بود که تبلیغ و رساندن بعضى از احکام، مردم را به این توهم گرفتار کند که رسولالله(ص)این حکم را از پیش خود و به نفع خود تشریع کرده است!
شبهه هراس‌آور
پر معلوم است که اگر چنین شبهه‌اى در بین مردم پا بگیرد و در دلشان جاگیر شود، تا چه اندازه در از بین بردن دین تأثیر دارد؛ و هیچ نیرو و فکر و تدبیرى نمیتواند آن اثر سوء را محو سازد. پس حکمى که در آیه مورد بحث، حضرت مأمور به رساندن و تبلیغش شده، حکمى است که تبلیغ آن، مردم را به این توّهم میاندازد که ایشان این مطلب را از پیش خود میگوید و مصلحت عموم و نفعشان در آن رعایت نشده است؛ نظیر داستان زید، تعدد زوجات رسول، اختصاص خمس غنیمت به رسولالله(ص)و امثال این از احکام اختصاصى؛ با این تفاوت که سایر احکام اختصاصى چون مساسى با عامه مسلمان‌ها ندارد، یعنى نفعى از آنها سلب نمیکند و ضررى به آنها نمیرساند، از این جهت طبعاً باعث ایجاد آن شبهه در دلها نمیشود؛ مثلاً داستان ازدواج رسول‌خدا(ص)با همسر زید ـ پسرخواندة خود ـ تنها حکمى مخصوص به خود آن جناب نبود، لکن چون این حکم عمومى اعلام شده است و عموم مسلمین میتوانند با همسر پسرخوانده‌هاى خود ازدواج کنند، از این رو خیلى به ذوق نمیزند؛ و در داستان ازدواج بیش از چهار همسر دائمى، گرچه حکمى است مخصوص به آن حضرت، لکن باز هم باعث تقویت آن شبهه در دلها نمیگردد؛ زیرا به فرض اینکه (العیاذبالله) او این حکم را بدون دستور خداوند مقرر کرده باشد، چون هیچ مانعی براى آن جناب به نظر نمیرسد که این حکم را توسعه دهد و هیچ فرضى تصور نمیرود که از این توسعه مضایقه نماید، از این رو باز هم به ذوقها نمیزند.
از اینجا و از همه آنچه تاکنون گفته شد، استفاده میشود که در آیه شریفه، حضرت مأمور به تبلیغ حکمى شده که تبلیغ و اجرایش مردم را به این شبهه دچار میکند که: «نکند او این حرف را به نفع خود میزند؟!» چون جاى چنین توهمى بوده، پیامبر(ص) از اظهارش اندیشناک بود؛ از همین جهت بود که خداوند امر اکید فرمود که بدون هیچ ترسى آن را تبلیغ کند و وعده داد که اگر مخالفان درصدد مخالفت برآیند، آنها را هدایت نکند. این مطلب روایاتى را که هم از طرق عامه و هم از طرق امامیه وارد شده است، تأیید میکند؛ چه، مضمون آن روایات این است که آیه شریفه درباره ولایت على(ع) نازل شده و خداوند پیامبر(ص)را مأمور به تبلیغ آن نمود و آن جناب از این عمل بیمناک بود که مبادا مردم خیال کنند وى از پیش خود پسرعمویش را جانشین خود قرار داده و به همین ملاحظه، انجام آن امر را به انتظار موقع مناسب تأخیر انداخت تا اینکه این آیه نازل شد؛ ناچار در «غدیر خم» آن را عملى کرد و در آنجا فرمود: «من کنتُ مولاه فهذا علىٌ مولاه: هر که من مولاى اویم، این على مولاى اوست.»
ولایت
اما ولایت: باید دانست همان طورى که در زمان پیامبر(ص) امور امت و رتق و فتق آن به دست آن جناب اداره میشد، به طور مسلم و بدون هیچ ابهامى پس از درگذشت وی نیز شخصى لازم است که این امر مهم را عهده‌دار باشد؛ و قطعاً هیچ عاقلى به خود اجازه نمیدهد که توهم کند دینى چنین وسیع و عالم‌گیر، دینى که از طرف خداوند، جهانى و ابدى اعلام و معرفى شده است، دینى که وسعت معارفش جمیع مسائل اعتقادى، اصول اخلاقى و احکام فرعیه را (که تمامى قوانین مربوطه به حرکات و سکنات فردى و اجتماعى انسانى است) در بر مى‌گیرد، احتیاج به حافظ و کسى که آن طور که شاید و باید آن را نگهدارى کند، ندارد! یا توهم کند که جامعه اسلامى استثنائاً و برخلاف همه مجتمعات انسانى بى نیاز از والى و حاکمى است که امور آن را تدبیر و اداره نماید!
کیست که چنین توهمى بکند؟ و اگر کرد، جواب کسى را که از سیره پیامبر(ص)بپرسد، چه میگوید؟ زیرا سیرة حضرت براین بود که هر وقت به عزم جنگ از شهر بیرون می‌رفت، کسى را به جانشینى خود و به منظور اداره امور اجتماعى مسلمین جاى خود میگذاشت؛ کما اینکه علیبن ابیطالب(ع) را در جنگ تبوک جانشین خود در مدینه قرار داد؛ على(ع) هم که عشق مفرطى به شهادت در راه خدا داشت، عرض کرد: «آیا مرا جانشین خود در مدینه قرار میدهى، با اینکه در شهر جز زنان و کودکان کسى باقى نمانده؟!» فرمود: «آیا راضى نیستى که نسبت تو به من نسبت هارون به موسى باشد؟ با این تفاوت که بعد از موسى پیغمبرانى آمدند و پس از من پیغمبرى نخواهد آمد.»
و هم آن حضرت در سایر شهرهایى که آن روز به دست مسلمان‌ها درآمده بود، مانند مکه، طائف، یمن و امثال آنها جانشینان و حکامى نصب میفرمود؛ و نیز بر لشکرها ـ چه کوچک و چه بزرگ ـ که به اطراف میفرستادند، امرا و پرچمدارانى میگماردند. این بود رفتار پیامبر(ص)در ایام حیات خود؛ و چون فرقى بین آن زمان و زمان پس از رحلت ایشان نیست، از این رو باید براى زمان غیبت خود هم فکرى بکند و شخصى را براى اداره امور امت تعیین بفرماید؛ بلکه احتیاج مردم به والى در زمان غیبت آن جناب بیشتر است از زمان حضورش. با این حال چگونه میتوان تصور کرد که آن جناب براى آن روز مردم هیچ فکرى نکرده است؟!
نکات مهم
چند نکته در آیه شریفه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک» هست:
یکی اینکه در این آیه رسولالله(ص)با اینکه داراى القاب زیادى است، به عنوان «رسالت» مورد خطاب قرار گرفته؛ و این از آن جهت است که در این آیه گفتگو از «تبلیغ» است و مناسب‌ترین القاب و عناوین آن جناب در این مقام، همان عنوان رسالت است؛ برای اینکه به کار رفتن این لقب خود اشارهاى است به چرایى حکم؛ یعنى وجوب تبلیغى که به وسیله همین آیه گوشزد شده و میفهماند که رسول جز انجام رسالت و رسانیدن پیام، کارى ندارد و کسى که زیر بار رسالت رفته، البته به لوازم آن که همان تبلیغ و رسانیدن است، قیام میکند.
دوم اینکه در این آیه از خود آن مطلبى که باید تبلیغ شود، اسم نبرده، تا هم به عظمت آن اشاره کرده باشد و هم به آن چیزى که لقب رسالت به آن اشاره داشت، اشاره کند؛ یعنى بفهماند که این مطلب امرى است که پیامبر در آن هیچ‌گونه اختیارى ندارد؛ بنابراین در آیه شریفه دو برهان بر اختیار از پیامبر(ص)در تبلیغ کردن و یا تأخیر در تبلیغ اقامه شده است:
یکى تعبیر از آن جناب به «رسول»، و یکى هم نگفتن اصل مطلب. در عین اینکه دو برهان است، دو عذر قاطع هم براى پیامبر(ص) است در جرأتش بر اظهار مطلب و علنى‌کردن آن براى عموم؛ و در عین حال تصدیق فراست پیامبر(ص)نیز هست؛ یعنی مى‌فهماند که حضرت درست تفرس کرده و در احساس خطر، مصیب بوده است. و نیز میرساند که مطلب، از مسائلى است که تا آن حضرت زنده است، باید به زبان مبارک خودش به مردم ابلاغ شود و کسى در ایفاى این وظیفه جاى خود آن جناب را نمیگیرد.
«و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته» گرچه صورت تهدید دارد، لکن در حقیقت درصدد بیان اهمیت مطلب است و میخواهد بفهماند مطلب اینقدر مهم است که اگر در حق آن کوتاهى شود، حق چیزى از اجزاى دین رعایت و ادا نشده است. در واقع اعلام اهمیت این حکم است به آن جناب و به سایر مردم و اینکه رسولالله(ص) در تبلیغ آن هیچ جرم و گناهى ندارد و مردم حق هیچ‌گونه اعتراض به او ندارند.
والله یعصمک من الناس٫ انّ الله لایهدى القوم الکافرین: کلمه «عصمت» به معنیگرفتن و نگهدارى است و اینکه عصمت از شرّ مردم را معلق گذاشت و بیان نفرمود که آن شر چه شرى و مربوط به چه شأنى از شئون مردم است، آیا از قبیل کشتن و مسموم کردن و غافلگیر ساختن است، یا آزارهاى روحى از قبیل دشنام و افتراست؟ یا کارشکنى و به کار بردن مکر و خدعه است؟ و خلاصه از بیان نوع شکنجه و آزار مردم سکوت کرد، براى این بود تا افادة عموم کند و همه انواع آزارها را شامل شود؛ گرچه از همه بیشتر، همان کارشکنى‌ها و اقداماتى به ذهن میرسد که باعث سقوط دین و کاهیدن رونق و نفوذ آن است.
«الناس»، ناس به معنى نوع انسان است نه انسان خاص. و بعید نیست که در آیه مورد بحث، مراد از «ناس»، عموم مسلمین باشد که همه رقم اشخاص از مؤمن و منافق و بیماردل در آن وجود دارند؛ بنابراین اگر کسى از چنین سوادى بیمناک باشد، از همه اشخاص آن بیمناک خواهد بود.
و چه بسا جمله «ان الله لایهدى القوم الکافرین» هم این آمیختگى و عمومیت و بى‌نشانى را برساند؛ زیرا معلوم میشود کسانى از کفار بینام و نشان در لباس مسلمانان و در بین آنها بودند و این هیچ بعدى ندارد؛ زیرا آیه مورد بحث بعد از هجرت و در ایامى نازل شده که اسلام شوکتى به خود گرفته و جمعیت انبوهى به آن گرویده بودند؛ و معلوم است در چنین ایامى که سواد مسلمین، سواد عظیمى بوده و ممکن بوده کسانى از کفار خود را در بین آنها و به عنوان مسلمان جا بزنند و عملیات خصمانه و کارشکنى‌هاى خود را به سهولت انجام دهند؛ لذا میبینیم خداوند در مقام تعلیل جمله «والله یعصمک من الناس»، میفرماید: «ان الله لایهدى القوم الکافرین»؛ چه، بعد از اینکه وعدة محافظت به رسول خود میدهد، مخالفان را «کفار» میخواند.
دو پرسش
در اینجا این سؤال پیش میآید که: اگر خداوند رسولش را از شر کفار حفظ فرمود، پس آن همه آزار و محنت که از کفار و از امت خود دید، چه بود؟! آیا جز این است که رسول خدا(ص) فرمود: «هرگز هیچ پیغمبرى به مقدار و مانند آزارهایى که من دیدم، ندیده»؟ همچنین این سؤال پیش میآید که: این آیه میفرماید: «خداوند کفار را هدایت نمیکند»، خداوندى که خود تمامى وسایل هدایت را فراهم فرموده، آیا معقول است همین خداى مهربان از طرفى به انبیاى خود اصرار بورزد که بندگان مرا به خدایشان آشنا کنید و از طرفى خودش بفرماید: «خداوند کفار را هدایت نمیکند»؟ مگر اینکه حجت خالص بر آنها تمام شود و آیا جز این است که ما به چشم خود میبینیم که خداوند کفار را یکى پس از دیگرى هدایت میکند؟!
جواب سؤال اولى این است که: خداى تعالى که فرموده «ان الله لایهدى القوم الکافرین» در حقیقت جمله «والله یعصمک من الناس» را توضیح داده است؛ به این معنى که اطلاق آن را که شامل تمامى انواع محنتها کرده است؛ چه آنهایى که ممکن بود در مقابل تبلیغ این حکم ببینید، و چه غیر آن. آزارهایى که در خصوص این حکم و قبل از موفقیت به اجراى آن ممکن بود از دشمنان برسد، یا به این بود که آن جناب را در حین تبلیغ این حکم به قتل برسانند و یا بر او بشورند و اوضاع را دگرگون سازند و یا او را به باد تهمتهایى که باعث ارتداد مردم است، بگیرند و یا حیله‌اى به کار برند که این حکم را قبل از اینکه به مرحله عمل برسد، خفه کرده و در گور کنند.
و اما جواب سؤال دوم: باید دانست که مقصود از «کفر» در اینجا کفر در خصوص آیهاى است که متضمن حکم مورد بحث است؛ حکمى که جمله «ما اُنزل الیک من ربک: آنچه از پروردگارت به تو نازل شده» به آن اشاره دارد؛ کما اینکه در آیه حج، مخالفان حج را کافر خوانده و فرموده: «و من کفرَ فإنّ الله غنىٌ عن العالمین» نه کفرى که به معنى استکبار از اصل دین و از اقرار به شهادتین است؛ زیرا کفر به این معنى با مورد آیه مناسبت ندارد؛ و بنابراین مراد از «هدایت» هم هدایت به راه راست نیست، بلکه مراد، هدایت به مقاصد شوم آنهاست و معنى‌اش این است که: «خداوند ابزار کار و اسباب موفقیت آنان را در دسترسشان قرار نمیدهد.» نظیر این آیه که میفرماید: «ان الله لایهدى القوم الفاسقین: خداوند فاسقان را راهنمایی نمیکند.» (منافقین، ۶) و این آیه: «والله لایهدى القوم الظالمین: خداوند قوم ستمگر را راهنمایی نمیکند» (بقره، ۲۵۸) که معلوم است مراد از هدایت در این دو آیه، هدایت به فسق و ظلم است؛ پس معنى آیه این است که: خداوند آنها را مطلقالعنان نمیگذارد تا هر لطمه که بخواهند، به دین و به کلمة حق وارد آورده، نورى را که از جانب خود نازل کرده، خاموشش کنند.
یک بحث روایتى
در «تفسیر عیاشى» از ابن‌عباس و جابر بن عبدالله روایت شده که گفته‌اند: خداوند پیامبرش را مأمور کرد که على(ع) را به عنوان علمیت در بین مردم نصب کرده، مردم را به ولایت وى آگاهى دهد؛ و از همین جهت پیامبر(ص) ترسید مردم متهمش سازند و زبان به طعنش گشوده، بگویند: «در بین همه مسلمانان على را نامزد این منصب کرده است»؛ و لذا خداوند این آیه را فرو فرستاد: «یا ایها الرسول…» ناگزیر حضرت در روز غدیرخم به امر ولایتعهدى على(ع) قیام نمود.
در همان کتاب از امام ابیجعفر(ع) روایت میکند وقتى که جبرئیل در حجه‌الوداع این آیه را آورد، پیامبر(ص)سه روز در انجام آن مکث کرد تا رسید به جُحفه؛ و در این سه روز از ترس مردم دست على را نگرفت و او را بالاى دست خود بلند نکرد؛ تا اینکه در روز غدیر دستور داد بانگ نماز درداده، مردم را براى نماز دعوت کنند؛ مردم هم اجتماع کردند و حضرت در برابرشان قرار گرفت و فرمود: «چه کسى از خود شما به شما اولویت دارد؟» همه به بانگ بلند عرض کردند: «خدا و رسول.» آنگاه بار دیگر همین کلام را تکرار کرد و همه همان جواب را دادند؛ بار سوم نیز همان را پرسید و همان جواب را شنید، و سپس دست على را گرفت و فرمود:
ـ هر کس من مولاى اویم، على مولاى اوست. پروردگارا، دوست بدار دوستداران على را و دشمن بدار کسى را که با على دشمنى کند. یارى کن هر که را که به على یارى دهد، و تنها بگذار کسى را که در موقع حاجت، على را تنها بگذارد؛ چون که علی از من است و من از على هستم، و على نسبت به من به منزله هارون است نسبت به موسى، با این تفاوت که پس از موسى پیغمبرانى بودند و پس از من پیغمبرى نخواهد بود.
باز در همان کتاب از ابى الجارود از ابى‌جعفر(ع) روایت شده است که فرمود: وقتى خداى تعالى آیه: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک» را نازل فرمود؛ پیامبر(ص) دست على(ع) را در دست گرفت و فرمود: «اى مردم، هیچ کدام از انبیایى که قبل از من مبعوث شدند، جز چنین نبودند که پس از مدتى زندگى، دعوت خداى را اجابت کرده، رخت به سراى دیگر کشیدند؛ من نیز در این نزدیکی‌ها پذیرفتار آن دعوت خواهم شد و به سراى دیگر انتقال خواهم یافت. اى مردم، من مسئولم و شما هم مسئولید؛ آن روزى که از شما بپرسند، حال مرا چه خواهید گفت؟» همگى عرض کردند: «ما شهادت میدهیم که تو وظیفة تبلیغى خود را انجام دادى و آنچه باید به ما برسانى، رسانیدى و خیرخواهى کردى و آنچه برعهده داشتى، انجام دادى. خداوند به بهترین جزایى که به مرسلین داده است، جزایت دهد!» آن حضرت به خداى خود عرض کرد: «پروردگارا، تو بر شهادت اینها شاهد باش.» آنگاه روى به مردم کرده، فرمود:
ـ اى گروه مسلمین که در اینجا حضور دارید، میباید غایبان را به ماجرا خبر دهید که من اینک به عموم مسلمانان و گروندگان به دین اسلام وصیت میکنم به ولایت على. باخبر باشید که ولایت على، ولایت من است و این عهدى است که خداوند به من سپرده بود و به من دستور داده بود که آن را به شما ابلاغ کنم.
آنگاه سه مرتبه فرمود: «آیا همه شنیدید؟» در آن میان یکى عرض کرد: «آرى، به‌خوبى شنیدیم ای پیامبر خدا.»
طبرسى در مجمع‌البیان مینویسد: … امام صادق(ع) از پدران بزرگوار خود روایت کرد که وقتى پیامبر(ص)در روز غدیر خم على را نصب کرد، فرمود: «هر که من مولاى اویم، این [على] مولاى اوست»؛ و این مطلب پخش شد تا به گوش نعمان بن حارث فهرى رسید؛ عرض کرد: «به ما دستور دادى به کلمه لااله الاالله و اینکه تو پیامبرى، شهادت دهیم؛ دستور دادى جهاد و حج کنیم، نماز و روزه و زکات را به جا آریم؛ به این همه اطاعت اکتفا نکردى، تا اینکه این پسر را به سرورى ما منصوب نمودی و گفتى: هر که من مولای اویم، على مولاى اوست؛ حالا بگو این مطلب از ناحیه توست یا از ناحیه خداست؟»
حضرت فرمود: «سوگند به آن خدایى که جز او معبودى نیست، این نیز از ناحیه خداست.» نعمان بن حارث رو به راه نهاد، درحالى که میگفت: «خدایا، اگر این مطلب حق و از جانب توست، سنگى از آسمان بر ما بباران!» خداوند هم سنگى بر سرش کوبیده، هلاکش نمود و آیه «سأل سائل بعذاب واقع» را راجع به همین واقعه نازل فرمود.
همین مضمون را کلینى در کافى روایت کرده است و حافظ ابونُعیم در کتاب «نزول القرآن»، حدیث زیر را از عطیه نقل کرده که گفت: این آیه شریفه درباره على(ع) نازل شد: «یا ایها الرسول بلغ…» تا آخر؛ و خداى تعالى نیز فرمود: «الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتیو رضیت لکم الاسلام دینا».
نقل شده که واحدى در کتاب «اسباب‌النزول» حدیثى از ابیسعید خدرى آورده که او گفته آیه «یا ایها الرسول بلغ…» در روز غدیرخم و درباره على(ع) نازل شده است. همین روایت را صاحب «فتح القدیر» از ابن ابى‌حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر نقل کرده که آنان نیز آن را از ابى سعید خدرى نقل کرده‌اند؛ در «درّ المنثور» نیز همین طور نقل شده است.
آنچه از اخبار در اینجا نقل شد، مختصرى است از اخبار زیادى که دلالت دارد براینکه آیه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک…» درباره على(ع) در روز غدیر نازل شده است.
اما حدیث غدیر یعنى فرمایشى را که پیامبر(ص) آن روز درباره على(ع) فرمود، خود حدیثى است متواتر که هم از طرق شیعه و هم از طرق سنت به بیشتر از صد طریق و از جمع کثیرى از صحابه نقل شده است؛ از آن جمله براء ابن عازب، زید بن ارقم، ابو ایوب انصارى، عمر بنخطاب، على بن ابیطالب(ع)، سلمان فارسى، ابوذر غفارى، عماربن یاسر، بریده، سعدبن ابى وقاص، عبدالله بن عباس، ابوهریره، جابرابن عبدالله، ابوسعید خدرى، انس بن مالک، عمران بن حصین، ابن ابیاوفى، سعدانه همسر زید بن ارقم. به علاوه، همه امامان اهل بیت علیهم‌السلام بر صحت آن اجماع دارند؛ مخصوصاً على(ع) در میدان کوفه (رحبه) مردم را راجع به این حدیث سوگند داد که: «هر کس در غدیر خم حاضر بوده و آن را از پیامبر(ص) شنیده، برخیزد و شهادت دهد.» جمع کثیرى برخاستند و بر صحت آن و اینکه در روز غدیر خم به گوش خود از رسولالله(ص)شنیدهاند، گواهى دادند.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید