مکتب نگارگری جلایری / مسعود زبانران

1395/6/21 ۰۷:۳۴

مکتب تبریز- بغداد و یا مکتب جلایری از مکاتب زمینه ساز برای ظهور مکتب بزرگ هرات است . مکتب نگارگری بغداد در دوران حکومت آل جلایر به مکتب نگارگری جلایری مشهور است. این مکتب که وامدار تمام رهاوردهای مکتب بغداد سده 6 و مکتب تبریز اول دوران ایلخانی است، مکتب تبریز- بغداد نیز نامیده می شود .

مکتب تبریز- بغداد و یا مکتب جلایری از مکاتب زمینه ساز برای ظهور مکتب بزرگ هرات است .

مکتب نگارگری بغداد در دوران حکومت آل جلایر به مکتب نگارگری جلایری مشهور است. این مکتب که وامدار تمام رهاوردهای مکتب بغداد سده 6 و مکتب تبریز اول دوران ایلخانی است، مکتب تبریز- بغداد نیز نامیده می شود .

در دوران جلایری تحول دیگری نیز رخ داد و آن ابداع خط نستعلیق توسط میرعلی تبریزی بود و از آن به بعد برای متونِ کتبِ ادبیِ فارسی نظیر شاهنامه و خمسه و... از این خط زیبای فارسی بهره گرفته شد .

از تحولات دیگر این دوران می توان به استفاده از تشعیر در حاشیه کتب خطی برای زیبا سازی زمینه اشاره کرد که هرچند متاثر از هنر چینی بود ولی در دوران های بعدی چهارچوبی ایرانی به خود گرفت . نمونه های تشعیر این دوران می توان به تشعیرهای بکار رفته در حاشیه دیوان سلطان احمد جلایر اشاره کرد.

اگر مکتب شیراز سده 8 بیشتر یه موضوعات رزمی و دلاوری به تاثیر از هنر ساسانی می پرداخت و یا مکتب تبریز اول به تاثیر از واقعگرایی چینی ، موضوعاتی واقعی و تاریخی را مد نظر قرار داد، مکتب دوران آل جلایر به موضوعات تغزلی و عرفانی و عاشقانه توجه ویژه نمود . این دست کتب مانند دیوان خواجوی کرمانی و خمسه نظامی در این مکتب تهیه و طبع شد.

هنرمندانی چون احمد موسی که در مکتب تبریز رشد یافته بودند با تربیت شاگردانی چون شمس الدین میراث هنری خود را منتقل کردند و قوام و ثمر این میراث در همامیزی با هنر ایران( ادبیات) و بغداد(کتابت) به ظهور هنرمند بزرگی چون جنید بغدادی ( جنید سلطانی) منجر شد.

خصوصیات و مهمترین تحولات در عرصه تصویر سازی دروه حکومت جلایریان :

در مکتب جلایری ، دیگر اثری از واقعگرایی مکتب تبریز اول نیست. شاید به دلیل روحیه هنری حاکمان جلایری ، موضوعات عاشقانه و عارفانه و تغزلی ، در این دوران موضوع کتب خطی و به تبع آن نگارگری قرار می گیرد.علاقه به نمایش طبیعت شاعرانه ادب فارسی و تصویرسازی از جهان خیالی و فضای بیکران ، هماهنگی میان پیکره و منظره ، تفکیک سازی فضا ، بکارگیری طیف وسیع رنگی از دیگر خصوصیات این مکتب است .

تغییر خط افق

این دستاورد بزرگ و مهم که هنر نگارگری ایرانی را متحول و وارد مرحله تازه یی ساخت ،در دوره جلایریان آغاز شد و با ادامه یافتنش در دوره های بعدی به کمال رسید .

 در مکتب جلایری بر خلاف مکاتب پیشین ، پیکره ها در پلان جلو  قرار نداشتند ، بلکه در پلانهایی عقب تر ترسیم شده اند و به همین دلیل کوچکتر اند و دست نقاش برای پرداختن به طبیعتی پر از عناصر ریز و تزئینی و ظریف باز است. در نگاره های بجای مانده از دوران جلایری منظره و طبیعت مانند یک فرش پر نقش و نگار با ظرافت تمام تصویر شده است .

تفاوت در موضوع

از عمده ترین تفاوتهای تصویر سازی در هنر نگارگری چینی با هنر نگارگری ایرانی ، جدای از تفاوتهای بصری خاص ، می توان به تفاوت در موضوع اشاره داشت ، چرا که در هنر نگارگری چینی موضوعِ تصویر سازی طبیعت است ولی موضوعِ تصویر سازی در هنر نگارگری ایرانی انسان می باشد ، چنان که از ایران باستان چنین بوده ، گویی

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

"تا که نانی به کف آریم و به غفلت نخوریم"

از دیگر ویژگی های خاص مکتب جلایری (تبریز- بغداد) می توان به اختصاص یافتن یک برگ کامل برای نگاره اشاره کرد. تا پیش از این همیشه نقاشی و متن نگارشی با هم تصویر می شد ولی از این دوران به بعد برای نگاره ها ، صفحه ای جدا تعبیه شد و کادری نیز در داخل نگاره برای نوشتن نام اثر ( نام صحنه) در نظر گرفته شد که به عنوان یک سنت تا سالیان طولانی باقی ماند .

از ویژگی های منحصر به فرد دیگر آنکه برای اولین بار شاهد ظهور نقاشی هایی هستیم که هنرمند نگارگر آنها را امضا کرده است  جنید سلطانی (بغدادی) بزرگترین هنرمند این دوره است که برخی از آثارش را امضا نموده است . تا قبل و حتی بعد از این دوران (قرن 10هـ.) هیچگاه نگارگر اثرش را امضا نمی کرد و نمی کند .

مهمترین هنرمندان این مکتب عبارتند از جنید سلطانی و عبد الحی که هر دو از شاگران شمس الدین ، هنرمند مکتب تبریز اول بودند.

کتب :

شاید مشهور ترین کتاب مکتب جلایری دیوان خواجوی کرمانی باشد که مثنوی عاشقانه همای و همایون بخشی از آن است. این نسخه که مربوط به سال 799هـ. است توسط جنید در  9صحنه تصویرگری شد و میر علی تبریزی آن را به خط نستعلیق نگارش کرد.

از دیگر کتب این دوران می توان موارد زیر را نام برد : خمسه نظامی، عجایب المخلوقات قزوینی و کلیله و دمنه

نگاره‌ای از نسخهٔ دیوان خواجوی کرمانی، رسیدن همای به در کاخ همایون، مکتب جلایری ، ۷۹۹ ه ق.

 رزم همای و همایون  ، همای لباس مبدل مردانه پوشیده و با همایون درگیر می‌شود و پس از شکست ، کلاه‌خود از سر بر می‌دارد و موی خود را به همایون نشان می‌دهد. جنید بغدادی

عروسی همای و همایون، درآمیخت با او چو شهد و شکر، به روغن فرو برد خرمای تر-جنید بغدادی - مکتب جلایری

منبع: بساتین