زندگی شخصی و علمی شیخ محمدحسین کاشف الغطاء(قدس سره) / اکبر اسد علیزاده

1395/5/31 ۰۹:۰۰

آنچه پیش رو دارید نوشته ای است در باره فعالیت ها و سیره ، علمی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغی مبلّغ بزرگ جهان اسلام ، فقیه مدقق، ادیب توانا، مورخ، محقق، نویسنده، سخنور، شاعر، سیاستمدار، عالم نستوه و ذو ابعاد از خاندان کاشف الغطاء علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء از مراجع تقلید و عالمان پرفروغ جهان اسلام.

مرحوم علامه کاشف الغطاء در حوزه نجف تحولات نویی را ایجاد کردند. اولین اقدام علامه تحول در شیوه آموزشی حوزه نجف بود. دومین اقدام علامه تحول در شیوه فقه در حوزه بود.

طلیعه سخن

آنچه پیش رو دارید نوشته ای است در باره فعالیت ها و سیره ، علمی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغی مبلّغ بزرگ جهان اسلام ، فقیه مدقق، ادیب توانا، مورخ، محقق، نویسنده، سخنور، شاعر، سیاستمدار، عالم نستوه و ذو ابعاد از خاندان کاشف الغطاء علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء از مراجع تقلید و عالمان پرفروغ جهان اسلام.

ولادت

یکی از مردان بزرگ حوزه نجف اشرف ، شیخ محمدحسین کاشف الغطاء است. او در سال 1294ق در محله عماره نجف، دیده به جهان گشود.1 جد ایشان آیت الله شیخ جعفرکاشف الغطا (1156- 1228ق) سرشناس ترین و پرآوازه ترین فردِ این خاندان است و فرزندان و نوادگان وی از دانشمندان و مجتهدان بزرگِ جهان تشیع بودند.2

پدر

آیت الله شیخ علی کاشف الغطا(1268-1350ق) پدر بزرگوار شیخ محمدحسین از عالمان و مجتهدان بلندپایه آل کاشف الغطا بود.3 ایشان فقیه، ادیب، مورّخ، محقّق نویسنده، سخنور، شاعر و سیاست مدار دوران خود از عالمان مبارز و بنام آل کاشف الغطاء بود که در نجف اشرف بعد از طی مراحل تحصیل علوم دینی و تلمّذ ، نزد عالمان و فقیهانِ بزرگِ آن دوران به درجه اجتهاد نایل آمد. ایشان در علم، فقاهت و اصول ، ید طولایی داشت و در فلسفه، کلام و سیاست، عالمی توانمند بود و در تمام عرصه ها تلاشهای فراوانی انجام داد.

دوران تحصیل

محمد حسین در ده سالگی، وارد حوزه علمیه نجف شد. ادبیات عرب ، حساب ، نجوم ، فقه و اصول را با پشتکار و شوق فراوان فرا گرفت. او در کنار تحصیلِ علوم حوزوی به مطالعة عمیق در ادبیات عرب پرداخت . وی ذوق ادبیِ خوبی داشت. از ابتدای نوجوانی ، به نظم و نثر روی آورد؛ به گونه ای که در پانزده سالگی کتاب «العبقات العنبریه» را درباره خاندان خود نوشت و در هفده سالگی ، دروس سطح حوزه را به پایان برد و به دروس خارج فقه و اصول پرداخت. کاشف الغطا در باره روند تحصیلی خود می نویسد:

هنوز ده سالِ نخستین عمرم به پایان نرسیده بود که از سرچشمة علوم عربی و ادبیات و مبادی فقه و اصول، سیراب شده بودم. در دهه دوم با تلاش پیگیر به فراگرفتنِ حکمت، فلسفه و کلام پرداختم. این علوم را نزد مراجع شیعه در آغاز قرن 13هجری در نجف فرا گرفتم. در این مقطع زمانی، علوم دیگری را نیز از قبیل: بلاغت، ریاضیات، هیئت و امثال آن بلکه فقه و اصول در درس بزرگانی مانند صاحب عروه و صاحب کفایه حضور یافتم.

در دهه سوم عمرم، با اینکه در زمینه فقه، اصول، حدیث و تفسیر، تلاش فراوانی می کردم و بیش تر ساعات شبانه روز خود را به این علوم اختصاص داده بودم. پیش خود احساس کردم که برای فراگیری حکمت و الهیات ، عطش فراوانی دارم؛ از این رو به آموختن کتب صدر المتألهین پرداختم و تقریبا تمامی کتابهای مختصر و مفصل ایشان مانند: مشاعر، عرشیه، شرح هدایه، اسفار و شرح اصول کافی را آموختم.آن گاه به خاطر علاقه ای که به عرفان داشتم از کتابهای دانش عارفان چون فصوص، نصوص، فکوک و بسیاری از مثنویات جلال الدین رومی، جامی، شمس تبریزی و امثال آن بهره گرفتم.4

اساتید

انتخاب استاد یک گام بنیادی برای پیشرفت علمی و اخلاقی است کاشف الغطاء در این میدان با دقت فراوان گام برمی داشت و استادانی شایسته را بر گزید. اوسالها نزد استادان برجسته حوزه نجف، علم و معرفت آموخته است:

الف) اساتید فلسفه، عرفان و ریاضیات وی، بزرگانی چون مصطفی تبریزی، میرزا محمد باقر اصطهباناتی، شیخ احمد شیرازی، علی محمد نجف آبادی، ملا علی اصغر مازندرانی و حاج آقا رضا همدانی می باشند.

ب)اساتید اصول و فقه در سطوح عالی، کسانی مانند شیخ علی باقر حفید صاحب جواهر، شیخ حسن تویسرکانی، شیخ جعفر گلپایگانی و شیخ عبد الهادی بغدادی را می توان بر شمرد.

ج) اساتید درس خارج، از حضرات و مراجع معظم تقلید وقت آقایان: شیخ الشریعه اصفهانی و آخوند خراسانی در اصول و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، آقا رضا همدانی و محمد تقی شیرازی در فقه وعلامه محدث نوری در حدیث، رجال و درایه را می توان نام برد .5

کاشف الغطا چند دوره در درس خارج فقه واصول آیت الله سید محمد کاظم یزدی و آیت الله آخوند خراسانی شرکت کرد و توانست قله اجتهاد را فتح نماید.6 وی کتاب «العروة الوثقی» را به دستور استادش به کمک برادرش شیخ احمد7تنظیم و تدوین کرد. ایشان نخستین شرح را بر این کتاب شریف در 8 مجلد، مشتمل بر مباحث کتاب طهارت وصلاة نگاشته است.8

وی از کسانی چون، شیخ میرزا حسین خلیلی نجفی، شیخ علی خاقانی، شیخ عباس بن شیخ حسن آل کاشف الغطا، شیخ عباس بن شیخ علی آل کاشف الغطاء و علامه میرزا حسین نوری، اجازه روایت گرفت.9

فعالیتهای علمی

علامه محمدحسین کاشف الغطاء برای گسترش فرهنگ معارف اهل بیت(ع) درعلوم فقه، کلام، فلسفه، فرق، مذاهب و مسائل عقیدتی و سیاسی کتابهای فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. او توانست فرهنگ اصیل اهل- بیت(ع) را در سده های اخیر به وسیله قلم، بیان و سخن خود در تمام گیتی گسترش دهد. خاندان کاشف الغطاء نوابغ زیادی را از اهل دانش و ادب به جامعه اسلامی تحویل دادند؛ ولی از میان آنها علامه محمدحسین کاشف الغطاء از جمله کسانی بود که نجف در طول تاریخ خود، او را از بزرگ ترین شخصیت های علمی و سیاسی می شناسد.

مرحوم کاشف الغطا درباره روند فعالیتهای علمی، تحقیقی و نگارشی خود، نوشته است:

نخستین اثری که به رشته تحریر در آوردم، کتاب «العبقات العنبریه فی طبقات الجعفریه» بود که در دو مجلد شامل ادبیات، تاریخ، شرح حال شخصیتها و مسایل گوناگون، نگارش یافت. در دهه سوم عمرم، شرح عروة الوثقی را در دو مجلد بزرگ تألیف نمودم، که این نخستین کتاب فقهی ام بود. یک سال پس از فوت سید محمد کاظم طباطبایی، برخی از مؤمنین از من خواستند حاشیه ای بر «تبصره» بنویسم تا طبق آن عمل کنند. در خلال این کارها کتابهای هیئت قوشچی و حجت السعاده و سفرنامه ناصر خسرو را تعریب کردم. اولین کتابی که در حکمت و عقاید نگاشتم کتاب «الدین و الاسلام» بود. کتاب «نزهۀ السمر» را در سفر حج نوشتم، آن گاه دو جلد کتاب «المراجعات الریحانیه» و دو جلد کتاب «التوضیح فی الانجیل و المسیح » را به چاپ رساندم، در این میان به نشر یک سلسله کتابهای پر اهمیت و تصحیح آنها پرداختم. این کتابها عبارتند از : «الواسطه» قاضی جرجانی، «المعالم الاصابه»، «دیوان سعید الحبوبی»، «سحر بابل» و مانند آن.

مرجعیت و زعامت

کاشف الغطاء فقط مرد میدان علم و پژوهش نبود، اهل جهاد و دفاع از عزّت و استقلال مسلمانان بشمار می رفت خود او می گوید: در سال 1332ق، همزمان با آغاز جنگ جهانی اول به نجف بازگشتم و به ارشاد و دعوت مردم پرداختم؛ چندین بار برای مبارزه با دشمنان اسلام به جهاد رفتم. پس از آنکه جنگ پایان یافت، استاد بزرگوارم سید محمد کاظم طباطبایی وفات کرد. پس از رحلت وی دایره مرجعیت به سوی ما گسترش یافت، پس ناچار شدم رساله های عملیه گوناگونی بنویسم. این رساله ها عبارت بودند از: «الوجیزه» به صورت کوچک و بزرگ، به فارسی و عربی؛ «حاشیه بر تبصره» علامه و «حاشیه بر عروه» که شامل گرانبهاترین تحقیقات در زمینه مسایل فقهی است. همچنین «تعلیقه بر سفینة البحار» نیز که در چهار جلد ترتیب یافته از جمله نوشته ها است.

کتاب «الآیات البینات» را که شامل چهار رساله مهم است تألیف نمودم. این چهار رساله عبارتند از: ردّ امویان، بهائیت، وهابیت، و مادی گری. پیش از جنگ جهانی دوم «تحریرالمجله» را در پنج مجلد نوشتم که منزلت و جایگاه آن نزد اهل فن، روشن است و مهم تر از همه، کتاب «اصل الشیعه و اصولها» را نگاشتم10و جزوه ای به نام «الارض و التربه الحسینیه» را به آن ملحق نمودم. در تمام دوران زندگی ام نامه های فراوانی از نقاط مختلف جهان به بنده می رسید.این نامه ها مشتمل بر پرسشهای مشکلی درباره اصول دین، فروغ دین و فلسفه احکام بود. علاوه بر اینها استفتاهایی نیز درباره فروع فقهی و مسایل علمی به دستم می رسید و طبعا پاسخ آنها را با خود سؤال می فرستادم و تنها مقدار کمی از پرسشها نگهداری شده است.در عین حال از همین مقدار اندک، مجموعه ای را در یک جلد بزرگ به نام «دائرة المعارف العلیا» جمع آوری نمودم.

آن گاه تصمیم گرفتم مسایل علمی و بحثهای نظری را در یک کتاب و مسایلی را که مربوط به پیامبر و خاندان اوست و اهل منبر و گویندگان از آن استفاده کنند در کتاب دیگری بنویسم. در آن زمان سِنّم به هفتاد رسیده بود، سحرگاهی، پس از آنکه از برنامه های سحر فارغ شده بودم و در سجاده ام در انتظار طلوع فجر نشسته بودم، خوابی سبک بر من مسلط شد که بر اثر آن احساس کردم در جهان دیگری غیر از این جهان هستم. در آن عالم، فرشته ای به صورت انسان، یا انسانی به صورت فرشته در نظرم مجسم شد که می گفت: برای چه و چقدر درباره «فردوس» سهل انگاری می کنی؟ از او پرسیدم: سرورم! فردوس چیست؟ در پاسخ گفت: همان کتابی که تصمیم گرفته ای آن را بنویسی. بدان که این کتاب، فردوس تو و شیعیان ما است.11

سرانجام کاشف الغطاء موفق گردید کتاب الفردوس الاعلی و جنة المأوی را بنویسد که با پاورقی های شهید قاضی طباطبایی منتشر شده است.

ایجاد تحول در حوزه نجف

مرحوم علامه کاشف الغطاء در حوزه نجف تحولات نویی را ایجاد کردند. اولین اقدام علامه تحول در شیوه آموزشی حوزه نجف بود. دومین اقدام علامه تحول در شیوه فقه در حوزه بود. به دلیل اینکه حوزه نجف پیش از کاشف الغطاء در محیط سنتی رشد یافته و سنتهای علمی و اجتماعیِ قرون متوالی و متمادی به منوالِ سنتی استمرار یافته و بیش تر جنبه های فقهی در این حوزه ، گسترش یافته بود.

اولین اقدام علامه، تحول در روشها و شیوه هایی در ارائه و عرضه علوم دینی بود. او توانست در حوزه نجف ، تحولی را ایجاد کند. مرحوم کاشف الغطاء توانست در آموزش علوم دینی این حوزه که عمدتا بر فقه و اصول استوار بود روش تازه ای در پیش بگیرد و جایگاه مناسب تری را برای علم کلام، فلسفه، شعر و ادبیات را در حوزه آموزشی نجف ایجاد کند. از آنجا که خود فقیه، متکلم، حکیم، ادیب، شاعر، و فیلسوف بود و در سنت علمی حوزه نجف کمتر اتفاق می افتاد که عالمی همه این تواناییها را در خود جمع کرده باشد. معمولا کسی که عهده دار مرجعیت می شد تمام تلاش خود را به فقه معطوف می کرد و توجه چندانی به کلام، فلسفه، ادبیات و خطابه نداشت؛ ولی علامه کاشف الغطاء نه تنها به فقه، بلکه همسان آن به فلسفه، کلام، شعر، ادبیات و خطابه نیز توجه داشت و توانست حوزه نجف را با این شیوه جدید آشنا کند و این مسائل را جز دروس حوزه نجف قرار دهد و تحول بزرگی در این حوزه ایجاد کند. این توفیق جز به خاطر اطلاعات گسترده علامه کاشف الغطاء در علوم و فنون حوزوی نبود. که در پیشبرد اهداف ایشان کمک فراوانی کرد.

دومین تحول ایشان در نجف در حوزه فقه بود. عادت فقهای نجف بر این بود که یکی از متون فقه امامیه را به عنوان مبنای درس خود قرار می دادند و شرح، تنبیه و تعلیقی برآن می نوشتند. تا پیش از مرحوم علامه کاشف الغطاء سابقه نداشت که یک فقیه شیعی به کتاب فقهی اهل سنت مراجعه کند و بر آن حاشیه و یا تعلیقه ای بنویسد و آن را با فقه امامیه مقایسه کند؛ اما کاشف الغطاء برای اولین بار در حوزه علمیه نجف، این کار را انجام داد.

ایشان به تألیف کتابی به نام تحریر المجله که مقایسه فقه، حنفی و شیعه است دست زد12و این کتاب از تلاشهای پیشتاز و پیشگام ایشان در عرصه مقایسه فقه شیعه و حنفی است که بر اساس مجله «الاحکام العدلیه» دولت عثمانی نوشته شد که در دانشگاه حقوقِ اغلب کشورهای اسلامیِ عربی تدریس می شد. از مهم ترین منابع فقهی، حقوقی و عربی و اساسی ترین مبانی قضاوت، علمای حقوق و متخصصان این فن بود.

کاشف الغطاء به ارزش فقهی این کتاب اعتراف می کند و بر همین اساس، یک فقه مقارنی را تطبیق می کند و فقه حنفی را با فقه امامیه به صورت مقایسه ای می نویسند. غیر از این تحول، نوآوریهایی که ایشان در فقه داشته در نوع خود بی نظیر بود. علامه کاشف الغطاء، مجتهدی نواندیش بود که همتای او در میان علمای مسلمان، کمتر یافت می شود. اگر کسی به مباحث فقهی او مراجعه کند این کلام را با تمام وجود تأیید می کند گذشته از تبحر علمی شگرف، شناخت گسترده ایشان از زبان عربی و تسلط بر بلاغت و بیان او را در فتح قله های علمی، یاری می کرد.

به دلیل نواندیشی دینی ایشان، از سراسر دنیا برای وی نامه هایی فرستاده می شد. وی آوازة بلندی داشت به حدی که از سراسر دنیا برای ایشان نامه و استفتاء می آمد؛13مثلا استفتائاتی از آفریقا، آمریکا و ... برای ایشان فرستاده می شد. مجموع اینها چندین کتاب شده است. دایره المعارف العلیا در 2 مجلد، الفردوس الاعلی و جنة الماوی را می توان از این مجموعه نام برد.14

شاگردان

تدریس یکی از وظایف بزرگان عالمان دین و از بهترین شیوه های ارائه خدمات فرهنگی است. کاشف الغطاء در طول سالیان دراز تدریس، شخصیتهای بسیاری را تربیت کرده است. آیات اعظام و محققان گرانقدر مثل سید محسن حکیم(از مراجع تقلید)، محمد جواد مغنیه (نویسنده معروف) و شهید قاضی طباطبایی(امام جمعه تبریز)، شیخ محمدحسین زین العاملی، سید محمد رضا شرف الدین، شیخ محمد رضا حراوی، شیخ کاظم کاشف الغطاء، شیخ عبدالمهدی حفاجی، شیخ عبدالواحد مظفر، شیخ عبدالحسن قرمطی، شیخ عبدالحمید حقی، سید صدرالدین حسنی، شیخ محمد علی نعمت العاملی، شیخ موسی حسامی، شیخ مهدی ساعدی، شیخ مهدی حجار، شیخ قاسم وائلی و شیخ علی خاقانی از شاگردان برجسته این مرد بزرگ ، محسوب می شوند که هر کدام در زمان خود، ستارگان درخشانی در عالم فقه و فقاهت و مبلغ معارف اهل بیت(ع) بودند.15

تربیت عالمان و محققان و مؤلفان و خطیبان بزرگی چون چهره های فوق گوشه ای از تلاش های فرهنگی ایناین مرجع بزرگ را نشان می دهد.

نگارش آثار علمی16

علامه ذو الفنون کاشف الغطاء از نویسندگان برجسته ای است که با قلم روان، شیوا و رسای خود، آثار علمی فراوان و گرانسنگی را در علوم مختلفِ فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، عرفان، سیاست، تاریخ، شعر و ادب از خود به یادگار نهاده است. برخی از آنها به همت فرزندان و شاگردان علامه در زمان حیات ایشان و پس از آن به زیور طبع آراسته شده و بخش مهم و زیاد آن هنوز چاپ نشده است که امید است ان شاء الله به زودی در موسوعة الامام کاشف الغطاء به زیور طبع آراسته شود.

الف) آثار چاپی

. آثار چاپ شده علامه عبارتند از: تحریر المجله (5 مجلد)، المراجعات الریحانیه (2مجلد)، الفردوس الاعلی با تعلیق قاضی طباطبایی، جنة المأوی با تعلیق قاضی طباطبایی، الدین والاسلام(2 مجلد)، أصل الشیعه و اصول ها، العبقات العنبریه ج1، عقود حیاتی، نبذه من السیاسه الحسینیه، المجالس الحسینیه، عین المیزان فی نقد الجرح والتعدیل، مقتل الحسین(ع)، الآیات البینات(شامل چهار رساله، المواکب الحسینیه، نقض فتاوی الوهابیه، رد الملاحدة، خرافات البابیة)، المیثاق العربی الوطنی، التوضیح فی بیان حال الإنجیل والمسیح، مبادی الإیمان، الدروس الدینیة، الأرض و التربة الحسینیة، صحائف الأبرار فی وظائف الأسحار، نظم کشف الأستار عن وجه الغائب عن الأبصار، المثل العلیا فی الإسلام لا فی بحمدون، سحر البیان فی الخطب الثمان، قضیة فلسطین الکبری (حاوی، خطبه و فتاوی کاشف الغطاء درباره فلسطین)، فی الحکمة والسیاسیة، مختار من شعراء الأغانی، تعلیقة علی تبصرة المتعلمین علامه حلی، الحاشیة علی العروة الوثقی، الحاشیة علی عین الحیاة، زاد المقلدین (سؤال و جواب فارسی)، تعلیقات علی سفینة النجاة، تعلیقات علی المکاسب، وجیزة الأحکام، سؤال و جواب فی الفتاوی الفقهیة، مناسک حج (فارسی)، تعلیقه بر شرح نهج البلاغة عبده، تعلیقی بر سحر بابل و سجع البلابل، تصحیح دیوان السید محمد سعید الحبوبی تصحیح معانی حروف المبانی، تصحیح الوساطة للقاضی الجرجانی، تصحیح معالم الإصابة فی الکاتب والکتابة، الکلم الجامعة والحکم النافعة، تعلیقة علی أمالی المرتضی علم الهدی، حاشیه ای بر مجمع الرسائل.

ب) آثار خطی

آثار خطی علامه کاشف الغطاء عبارتند از: الدین و الاسلام ج 3، شرح العروة الوثقی (طهارة و صلاة) اولین شرح کتاب العروة الوثقی، 7مجلد؛ وجیزة فی احکام الطهارة، دائرة المعارف العلیا 2مجلد، کناشة 2مجلد؛ تعلیقة علی کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز للشیخ علی محی الدین، کشکول، الحسن من شعر الحسین، مغنی الغوانی فی مختصر الأغانی 5 مجلد، تعریب کتاب هیئت قوشچی، تعریب سفرنامه ناصرخسرو؛ تعریب رسالة حجة السعادة فی حجة أسرار الشهادة؛ حرکة الجهادیة، إثبات المبدأ و المعاد و رد لحود الإلحاد؛ نزهة السمر و نهزة السفر؛ تنقیح الاصول یا تنقیح المقال فی مباحث الألفاظ، رسالة کبیرة فی الموحد و الملحد، رسالة فی الجمع بین الأحکام الظاهریة والواقعیة، حاشیة علی رسائل الشیخ الأنصاری، حاشیة علی کفایة الأصول، حاشیة علی قوانین الأصول، حاشیة علی الفصول، حاشیة علی رسالة الوجود ملاصدرا، تعلیقات علی الفتنة الکبری للدکتور طه حسین، تعلیقات علی الروضة البهیة، تعلیقات علی ادب الکاتب، العبقات العنبریه 2مجلد.

فرزندان

علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء در تاریخ ذی قعده 1373 قمری پس از عمری جهاد علمی و عبادی و خدمت فرهنگی در گذشت و از ایشان چهار فرزند؛ دو پسر به نام عبد الحلیم و شریف و دو دختر به یادگار مانده است.17 عالم مجاهد و وارسته، شیخ عبد الحلیم، به رحمت خدا رفته و شیخ شریف حفظه الله در حال حاضر، رئیس مدرسه و مؤسسه انتشاراتیِ امام کاشف الغطا و حافظ آثار اوست.

موسوعه علامه کاشف الغطاء

این توضیح، لازم است که در مرکز احیای آثار اسلامی وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات، پس از جمع آوری تمام آثار چاپی و خطی علامه کاشف الغطا، در سال 1388.ش تصحیح و تحقیق آنها شروع شده و ان شاء الله در بیش از40 مجلد به چاپ خواهد رسید.

پی نوشت:

1)ر.ک: معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء، محمد حرزالدین، مکتبة آیةالله مرعشی، قم، 1405ق، ج2، ص272، شماره 348؛ ریحانة الأدب، محمدعلی مدرس تبریزی، انتشارات خیام، تهران، چاپ چهارم، 1374ش، ج5، ص27؛ طبقات أعلام الشیعه، محسن آغا بزرگ تهرانی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1430ق، ج14، ص612، شماره 1044؛ موسوعة طبقات الفقهاء، جمعی از محققین، زیر نظر آیت الله جعفر سبحانی، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، چاپ اول، 1418ق، ج14، قسم2، ص683، شماره4835.

2) ر.ک: روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، محمد‏باقر موسوی خوانساری، تحقیق: اسدالله اسماعیلیان، مکتبة اسماعیلیان‏، تهران‏، بی‏تا، ج2، ص200، رقم‏174؛ هدیة العارفین، اسماعیل بن محمد امین بن میر سلیم بابانی بغدادی، دارالفکر، بیروت،1410ق، ج5، ص256؛ معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء، ج1، ص150، رقم68؛ أعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، تحقیق: حسن امین عاملی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1403ق، ج4، ص99؛ العبقات العنبریة فی الطبقات الجعفریة، محمدحسین آل کاشف الغطاء، تحقیق: جودت قزوینی، دار الروضة، بیروت، چاپ اول، 1418ق، ج2، ص48 به بعد.

3) ر.ک: طبقات أعلام الشیعه، ج14، ص1437-1441؛ ماضی النجف و حاضرها، شیخ جعفر الشیخ باقر آل محبوب، دارالأضواء، بیروت، 1406ق، ج1، ص163و ج3، ص173؛ اعیان الشیعه، ج8، ص316؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، بی‏‏تا‏، ج7، ص198؛ مستدرکات أعیان الشیعه، سید حسن امین عاملی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1408ق، ج7، ص180؛ فهرس التراث، سید محمد‏حسین حسینی جلالی، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1422ق، ج2، ص312و313.

4)عقود حیاتی، ص68و69؛ العبقات العنبریة فی الطبقات الجعفریة، ج1، ص14و15.

5) عقود حیاتی، ص62-67؛ جنة المأوی، محمدحسین آل کاشف الغطاء، تعلیق و مقدمه: شهید قاضی طباطبایی، دارالأضواء، بیروت، چاپ دوم، 1408ق، ص‏23، مقدمه. شهید قاضی طباطبایی از شاگردان علامه کاشف الغطاست که تحت اشراف علامه، این کتاب را از مجموعه پاسخ به سؤالات استادش تدوین نموده و پس از تأیید علامه به چاپ رسانده است.

6) همان، ص66.

7) شیخ احمد کاشف الغطاء برادر بزرگ علامه محمدحسین خود از مراجع بزرگوار تقلید بوده است. ر.ک: عقود حیاتی، ص121؛ معارف الرجال، ج1، ص88، شماره 37؛ ریحانة الأدب، ج5، ص23؛ طبقات أعلام الشیعه، ج14، ص112؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج14، قسم1، ص79، شماره4452؛ فهرس التراث، ج2، ص299.

8) نسخه‏های خطی این اثر از شیخ شریف فرزند علامه کاشف الغطاء تحویل گرفته شد و در حال حاضر در مرکز احیای آثار اسلامی وابسته به پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی در دست تصحیح و تحقیق است.

9) معارف الرجال، ج1، ص275، شماره 348؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جمعی از نویسندگان، مرکز دائرة المعارف، تهران، 1367ش، ج1، ص105.

10) این کتاب سالها قبل توسط حضرت آیت الله مکارم شیرازی به فارسی به نام«این است آیین ما»ترجمه و منتشر شده است.

11) عقود حیاتی، ص69-77؛ العبقات العنبریة فی الطبقات الجعفریة، ج1، ص15-18.

12) کاشف الغطاء با نگارش این اثر فقه شیعه را از زاویه انزوا رهایی بخشید و امکان مقایسه دیدگاههای دو مذهب تشیع و تسنن را در فقه و مسائل زندگی فراهم آورد.

13) طبقات أعلام الشیعة، ج14، ص616.

14) برای مطالعه بیش‏تر درباره زندگی‏نامه علامه کاشف الغطاء به این کتابها نیز می‏‏توان مراجعه کرد: مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، محسن آغا بزرگ تهرانی، تصحیح: احمد منزوی، تهران، چاپ اول، 1959م، ص157؛ شعراء الغری أو النجفیات، علی خاقانی نجفی، مکتبة آیةالله مرعشی نجفی، قم، افست از المکتبة الحیدریة، النجف الأشرف، 1373ق، ج8، ص99-183؛ ریحانة الأدب، ج3، ص343؛ معجم مورخی الشیعة، صائب عبد الحمید، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، قم، چاپ اول، 1424ق، ج2، ص؟؛ معجم المؤلفین، ج9، ص250؛ معجم مؤلفی الشیعة، علی فاضل قائینی نجفی، وزارت ارشاد، تهران، چاپ اول، 1405ق، ص339؛ معجم المؤلفین و الکتاب العراقیین، مصباح نوری مرزوک، بیت الحکمة، بغداد، چاپ اول، 2002م، ج7، ص162؛ معجم رجال الفکر والآدب فی النجف خلال ألف عام، محمد‏هادی امینی نجفی، بی‏نا، النجف الأشرف، چاپ دوم، 1413ق، ج3، ص1048و149؛ معجم الادباء، کامل سلمان جبوری، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1424ق، ج5، ص253و254؛ معجم الشعراء، کامل سلمان جبوری، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 2003م، ج4، ص422-424؛ موسوعة أعلام العرب، جمعی از محققین، بیت الحکمة، بغداد، چاپ اول، 1411ق، ج1، ص456-458؛ موسوعة العتبات المقدسة، جعفر خلیلی، موسسة الأعلمی، بیروت، چاپ دوم، 1407ق، ج6، ص181،182،310و324؛ مع علماء النجف الأشرف، محمد غروی، دارالثقلین، بیروت، چاپ اول، 1420ق، ج2، ص402و403؛ موسوعة النجف الأشرف، جعفر دجیلی، دارالأضواء، بیروت، چاپ اول، 1413ق، ج11، ص303و304.

15) الدین والإسلام أو الدعوة الإسلامیّة، محمدحسین آل کاشف الغطاء، تحقیق: محمد‏جاسم ساعدی، المجمع العالمی أهل البیت، قم، چاپ اول، 1429ق، ج1، ص31-36، مقدمة التحقیق.

16)ر.ک: عقود حیاتی، ص68-77؛ العبقات العنبریة فی الطبقات الجعفریة، ج1، ص13-18؛ طبقات أعلام الشیعه، ج14، ص613-615؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محسن آغا بزرگ تهرانی، دارالأضواء، بیروت، چاپ سوم، 1403ق، ج1، ص46 و ج2، ص169و ج4، ص261 و ج8، ص293 و ج10، ص14و ج12، ص‏11 و ج15، ص‏373 و ج16، ص94 و 65 و ج19، ص78 و ج20، ص294 و ج21، ص147 و 295 و ج23، ص‏232 و ج24، ص37،222 و 295-296 و ج25، ص49؛ جنة المأوی، ص46-51، فی الحکمة و السیاسة، محمدحسین آل کاشف الغطاء، به کوشش: عبد الحلیم کاشف الغطاء، مطبعة الحیدریة، نجف الأشرف، چاپ اول، 1395‏ق، ص16-18، مقدمه شیخ عبدالحلیم کاشف الغطاء، فرزند ارشد علامه کاشف الغطاء؛ الدین والإسلام، ج1، ص77-93، مقدمة التحقیق؛ مستدرکات أعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1408ق، ج7، ص245؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج14، قسم2، ص685و686.

17) ر.ک: عقود حیاتی، محمدحسین آل کاشف الغطاء، تحقیق: شیخ شریف، مکتبة الإمام کاشف الغطاء العامة، النجف الأشرف، 1433ق، ص235. عقود حیاتی، کتابی است که علامه محمدحسین کاشف الغطاء زندگی‏نامه علمی و غیر علمی خود را به رشته تحریر در آورده و هر ده سال از عمر خویش را بازگو کرده است، این کتاب اولین بار امسال(1433ق) به همت پسر و نوه‏اش(شیخ شریف و پسرش شیخ امیر) در نجف الأشرف در مکتبة الإمام کاشف الغطاء به چاپ رسیده است.

منبع: پژوهشگاه علوم . فرهنگ اسلامی