آثار علامه حلی در ایران در قرن هشتم و نهم، بر اساس کتاب مکتبه العلامه الحلی

1395/4/28 ۱۰:۴۲

زمانی که در دهه نخست قرن هشتم هجری، سلطان محمد خدا بنده به تشیع گروید، یکی از کسانی که به ایران و مرکز حکومت آن یعنی سلطانیه سفر کرده و بیشترین نقش را در تشیع سلطان داشت، علامه حلی بود. این مطلبی است که در جای دیگری به تفصیل بدان پرداخته ایم.

دکتر رسول جعفریان

زمانی که در دهه نخست قرن هشتم هجری، سلطان محمد خدا بنده به تشیع گروید، یکی از کسانی که به ایران و مرکز حکومت آن یعنی سلطانیه سفر کرده و بیشترین نقش را در تشیع سلطان داشت، علامه حلی بود. این مطلبی است که در جای دیگری به تفصیل بدان پرداخته ایم.1

در اینجا بر آن هستیم تا بر اساس کتاب استاد مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبائی که این مجموعه به عنوان یادواره ایشان نشر می یابد، شرحی بر تاثیر اندیشه های کلامی و فقهی علامه در ایران ارائه کنیم. کتاب استاد با عنوان مکتبه العلامه الحلی در شمار آثار زیبای ایشان است که در طول سالها به صورت مخطوط در اختیاراین و آن بود و همه کسانی که به نحوی با کتابهای علامه و تصحیح آنها سر و کار داشتند، از آن بهره می بردند. در آن زمان بنده بارها از ایشان خواستم تا اجازه دهد آن را نشر دهیم. در این باره حضرت حجه الاسلام و المسلمین سیّد محمود مرعشی نیز موافقت فرموده بودند که در ردیف انتشارات کتابخانه منتشر شود اما متأسفانه توفیق این کار نصیب بنده نشد و خوشبختانه پس از درگذشت ایشان به سرعت چاپ و منتشر شد.

استاد حق عظیمی بر بنده و دیگر عزیزانی دارد که گرچه بصورت رسمی نزد ایشان تلمذ نمی کردند اما بطور غیر رسمی به طور مداوم چه حضوراً و چه تلفناً از وجود پر فیض ایشان بهره می بردند ـ سماحت علمی استاد مرحوم مهمترین ویژگی اخلاق علمی ایشان بود آنگونه که کمترین بخلی در ارائه آنچه می دانستند نداشتند. در خانه ایشان به روی هر پژوهشگری باز بود و روی ایشان در برابر هرگونه درخواستی در مسائل علمی گشاده . تبحر ایشان در شناخت آثار شیعی کم مانند و دقت ایشان در نگارش کم نظیر بود. همت ایشان در دفاع از تشیع و مکتب اهل بیت علیهم السلام ستودنی و خدمت ایشان به فرهنگ مکتوب شیعی قابل تقدیر. خداوند ایشان را با اجداد بزرگوارش محشور گرداند.

در اینجا برآنیم بر اساس آن کتاب که موضوعش یاد از نسخ خطی کتابهای علامه در سراسر دنیاست، کوشیده ام تا از دو راه تاثیر افکار علامه را در ایران نشان دهم. نخست آن که کاتب کتابها، ایرانی باشند و ثانیا آن کتابها در شهرهای ایران کتابت شده باشد. در این باره یک شرط را رعایت کردم و آن این که تنها کتابهایی را ملاک قرار دهم که قبل از روی کار آمدن دولت صفوی یعنی پیش از سال 906 کتابت شده باشد. نتیجه این کار آن است که تا اندازه ای نشان می دهد که اولا تشیع تا چه اندازه در ایران رواج داشته و ثانیا آن که افکار و اندیشه های علامه حلی در آن دو قرن تا چه حد در میان اندیشمندان شیعی این دیار مورد استفاده بوده است.

گفتنی است که در حوزه درسی علامه حلی و فرزندش فخر المحققین در حله، شماری از شیعیان ایرانی از خراسان، اصفهان، طبرستان، و جز آنها بوده اند. این افراد نسخه هایی از کتابهای علامه و فرزندش را با دست خویش نوشته اند که بر جای مانده و ما از روی آنها می توانیم حوزه گسترش آثار فقهی و کلامی علامه را در ایران دنبال کنیم.

* * *

نسخه ای از کتاب ارشاد الاذهان علامه حلی باقی مانده که به خط حسن بن حسین سبزواری است که در سال 718 کتابت آن انجام یافته است2. نسخه ای دیگر از همان کتاب که توسط برهان بن حسین بن محمد المحمود الفقیر و قمی3! کتابت شده و برخی از قسمت های آن به فارسی نیز در آمده باقی است. این نسخه در سال 730 یعنی چهار سال بعد از درگذشت علامه کتابت شده4 است. و نشانگر آن است که علامه شاگردان ایرانی فراوانی داشته که در جهت نشر آثار او و ترجمه آنها به فارسی کوشش می کرده اند. از همان کتاب نسخه ای هم که در سال 736 کتاب شده از ایرانی دیگری با نام محمد بن حسن بن علی طبری بر جای مانده است.5 نسخه ای دیگر که در سال 772 کتابت شده، کاتبش شیعه ای است با نام مجد الدین بن شرف الدین بن مغیث الدین اصفهانی.6

نسخه ای دیگر از حسین بن حسن بن حسین حاجی اسد آبادی در دست است که در سال 799 در استرآباد نوشته شده است.7 طبعا این افراد با یکی دو واسطه در شمار شاگردان مکتب حله بوده اند. به عنوان نمونه بر روی اجازه ای در نسخه ای از همان کتاب ارشاد الاذهان، کاتب آن که حسن بن حمزه حسینی نجفی بوده و آن در سال 837 کتابت کرده گفته است که شیخ او زین الدین علی بن حسن استرآبادی است که او شاگرد حسن بن ضیاء الدین اعرج و او شاگرد فخر المحققین و او شاگرد پدرش علامه حلی بوده است.8

نسخه ای از کتاب إرشاد الأذهان علامه حلی در دست است که در سال 830توسط هبه الله بن محمد استرآبادی تلفائی نوشته شده و به سعد الدین ابن مجد الدین بن فضل الله ساکن مشهد مقدس رضوی علیه الصلاه و السلام تقدیم شده است.9

سید حیدر آملی فیلسوف متصوف که از شاگردان فخر المحققین است نسخه ای از کتاب استقصاء البحث و النظر فی مسائل القضاء و القدر علامه حلی را کتابت کرده که در کتابخانه مجلس نگهداری می شود.10

نسخه ای از کتاب الالفین علامه حلی توسط محمد بن احمد ... مخلوف مدنی در سال 853 در شهر ساری مازندران کتابت شده است11.

نسخه ای از کتاب ایضاح المقاصد من حکمه عین القواعد علامه حلی توسط جعفر استرآبادی در سال 707 هجری نوشته شده که شهر آدانای ترکیه نگهداری می شود.12

نسخه ای از کتاب تبصره المتعلمین علامه حلی در دست است که بر روی آن انهائی آمده که ضمن آن فخر المحققین تصریح کرده است که کتاب مزبور را : مولانا الاعظم افضل المحققین سلطان الحکماء و المتکلمین تاج الدنیا و الدین عماد الاسلام و فخر المسلمین ابو سعید ابن الامام السعید عماد الدین یحیی ابن الامام السعید فخر الدین احمد کاشی بر وی خوانده است. در آنجا تصریح کرده است که وکانت الاستفاده منه اکثر من الافاده له. تاریخ این اجازه ربیع الاخر سال 759 هجری است.13

نسخه ای از کتاب تحریر الاحکام الشرعیه علامه را احمد بن حسن بن یحیی فراهانی در 23 ربیع الاول سال 759 کتابت کرده که در کتابخانه حضرت عبدالعظیم نگهداری می شود. نسخه ای دیگر از همین کتاب را حسین14 بن علی بن محمد استرآبادی در 28 شعبان سال 726 کتابت کرده است. نسخه ای دیگر از آن را حسن بن حسین بن حسن سرابشنوی در شهر کاشان در 22 جمادی الاولی سال 735 در محله باب و رده کتابت کرده است. نسخه ای دیگر از همین کتاب را محمد بن علی طبری در 24 صفر سال 737 کتابت کرده که بر روی آن تملکی با تاریخ رجب سال 62 د از محمد بن نعمه الله عقدائی به چشم می خورد. بر روی نسخه ای دیگر از آن یادداشتی از محمد بن محمد بن علی آملی به تاریخ 752 وجود دارد. نسخه دیگری از همین کتاب به خط سلطان حسن الحسینی موجود است که آن را در سال 833 نوشته و آن را بر زین الدین علی بن حسن استرآبادی قرائت کرده است. ایضا نسخه ای با تاریخ 12 صفر سال 860 از عماد بن علی جرجانی موجود است.15

نسخه ای از کتاب الخلاصه فی علم الکلام علامه حلی را علی بن حسن بن الرضی العلوی الحسینی السرابشنوی در ذی حجه سال 716 نگاشته است. از پایان این نسخه برگی افتاده که در 11 جمادی الثانیه سال 804 عبدالملک بن اسحاق بن عبدالملک ابن فتحان الواعظ القمی الکاشانی آن را نوشته است.16

گفتنی است که خاندان فتحان از خاندانهای شیعی مشهور است که از قرن هفتم به بعد، عالمانی از آنها شناخته شده اند. شماری از آنها را استاد مدرسی معرفی کرده اند17. یکی از این عالمان مولانا عمادالدین محمد بن محمد بن فتحان است که علامه حلی با یک واسطه از او حدیث نقل کرده است. این نکته نیز افزودنی است که سند حدیث مزبور نشان می دهد که علامه در قم حدیث را شنیده است. سند حدیث مزبور که در کتاب عوالی اللئالی ابن ابی جمهور از علامه به بالا چنین است: قال: حدثنی الشیخ العلامه الفهامه استاذ العلماء جمال الدین حسن بن یوسف بن المطهر، قال: رویت عن مولانا شرف الدین اسحاق بن محمود الیمانی بقُم عن خاله مولانا عمادالدین محمد بن محمد بن فتحان القمی عن الشیخ صدر الدین الساوی18. از خاندان فتحان یکی نیز شمس الدین اسحاق است که یادداشتی از وی با تاریخ صفر 773 بر نسخه ای از تفسیر ابوالفتوح رازی و یادداشت دیگری با تاریخ سال 780 بر نسخه ای از فقه القرآن قطب راوندی موجود است. فرزند وی رضی الدین عبدالملک نیز از برجستگان خاندان فتحان در اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم هجری است که در کاشان اقامت کرده و پس از وی خاندان فتحان در این شهر بوده اند.19

نسخه ای از رساله السعدیه علامه حلی در ربیع الثانی سال 764 در شهر اردبیل کتابت شده است.20 نسخه ای از همین رساله را جمال الدین علی بن مجد الدین سدید منصوری استرآبادی در سال 865 کتابت کرده است. کتابت نسخه ای دیگر از این کتاب، در 22 رمضان سال 881 در شهر اصفهان خاتمه یافته است21. آشکار است که این تاریخ، مربوط به 25 سال پیش از پیروزی صفویان در ایران است.

نسخه ای از کتاب غایه الوصول و ایضاح السبل علامه حلی، توسط محمد بن محمود بن محمد ملک طبری در تاریخ ربیع الاول سال 704 در شهر سلطانیه کتابت شده است22. این تاریخ مربوط به زمان حیات خود علامه حلی است.

یکی از مراکز علمی این عصر در ایران که توسط سلطان اولجایتو تأسیس شد مدرسه سیاره بود که بر پایه نامی که برای آن برگزیدند، همراه اردوی سلطانی بود. در عباراتی که پیش از این آوردیم از این مدرسه یاد شده بود. این مدرسه از مراکزی است که علامه حلی در آن تدریس کرده و از مراکز اصلی نشر اندیشه های شیعی او در ایران است. درباره این مدرسه آمده است که:

سلطان سعید از غایت محبت دین اسلام و دوستی محمد رسول صلی الله و علیه و آله وسلم و اهل بیت او، دائماً با علما در مناظره و مباحثه می بود و اهل علم را رونقی تمام و چنان علم دوست بود که بفرمود به استصواب و فکر خواجه رشید الدین تا مدرسه سیاره بساختند از خیمه های کرباس و دائماً با اردو می گردانیدند و در آنجا مدرسی چند تعیین فرمود چنانکه شیخ جمال الدین حسن بن المطهر و مولا نا نظام الدین عبدالملک و مولانا

نورالدین تستری و مولانا عضد الدین آوجی و سید برهان الدین عبری و قرب صد طالب علم را در آنجا اثبات کردند و ترتیب مأکول و ملبوس و الاغ و دیگر ما یحتاج ایشان مهیا فرمود تا در بندگی حضرت می باشند.23

شاهد موجود بر این مطلب آن که نسخه ای از کتاب ارجمند قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام علامه حلی در دست است که کاتب آن محمد بن ابراهیم حسینی دشتکی است. وی که شاگرد علامه حلی بوده این کتاب را سال 703 در مدرسه سیاره کتابت کرده و در پایان آن نوشته است: و فرغ المستنسخ من الاصل ... یوم الثلاثاء الثانی و العشرین من ربیع الاول سنه 713 ... بالسلطانیه شید الله ارکان دوله بانیها فی المدرسه الشریفه الایلخانیه المسماه بالسیاره24. کتاب دیگری از آثار علامه که یکی از شاگردان وی در مدرسه سیاره کتابت کرده، کتاب کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد است.

نسخه ای از این کتاب را شمس الدین محمد بن محمود بن محمد آملی (م 753 در شیراز) شاگرد علامه حلی در مدرسه سیاره برای استادش علامه نوشته و به تاریخ روز جمعه بیستم محرم سال 713 در شهر کرمانشاه کار کتابت آن پایان یافته است.25 دو نسخه دیگر این کتاب یکی توسط محمد بن محمد اسفندیار آملی در سال 745 کتابت شده و بر فخر المحققین خوانده شده، و دیگری را ابو محمد بن محمد بن أبی تراب ورامینی در رجب سال 716 کتابت کرده که نسخه های آنها موجود است.26

کتابت نسخه ای از کتاب قواعد الاحکام را نیز محمد بن محمد بن مهدی بن مخلص قمی در هفتم رمضان سال 718 به پایان برده است.27 نسخه دیگری از قواعد را حسین بن أبی الحسن بن محمد بن حسن کاشانی در هفتم صفر سال 728 کتابت کرده، نسخه دیگری با تاریخ سال 732 از علی بن الحسین بن علی بن ابی المجد خوارزمی در دست است. علی بن فخر الدین أبی طالب طبری که کاتب نسخه ای دیگر از قواعد در سال 746 است اجازه ای نیز از فخر المحققین در پایان نسخه آورده که در سال 760 در شهر حله برای وی نوشته شده است. این نشانگر حضور شاگردان ایرانی در درس فخر المحققین است28. نسخه ای دیگر از قواعد را فضل الله بن محمد بن علی القمی در سال 814 در نجف اشرف کتابت کرده است. نسخه ای دیگر به کتابت محمد بن علی بن حیدر بن حسن بن علی بن طاهر بن منصور مقرئ کاشانی با تاریخ شوال 849 در دست است. اجازه ای در پایان آن آمده که نوشته احمد بن معین بن همایون بن علی الکاشی... بمحروسه کاشان می باشد.29 مخطوطات دیگری از این کتاب که توسط عالمان ساکن در ایران در قرن نهم کتابت شده عبارتند از: نسخه کتاب شده در سال 854 از محمد بن حسن بن محمد بن سلیمان طبری، نسخه کتابت شده در سال 859 از علی بن عبدالعزیز استرآبادی، نسخه کتابت شده در 880 توسط محمد بن حسن اصفهانی، نسخه کتابت شده توسط معین بن محمد بن علی... بن دانیال الرهقی در سال 898 در کاشان30. نسخه ای نیز با کتابت حسن بن محمد بن یحیی بن ابوالقاسم آوی با تاریخ 718 در کتابخانه علامه فیض در کاشان موجود است.

از کتاب قواعد الاحکام بالغ بر هفتاد نسخه تا قرن نهم موجود است. که نشانی از کثرت شیعیانی است که در بلاد مختلف از آن استفاده می کرده اند.

کتاب قواعد الاحکام علامه یکبار هم در سال 732 طی ده ماه ترجمه شده است. مترجم محمد بن محمد بن أبی عبدالله المدعو به حاجی ، گویا از شاگردان خود علامه حلی بوده است. نسخه منحصرآن که در سال 780 کتابت شده در مدرسه خیرات خان مشهد موجود است.31

نسخه ای از کتاب مبادیء الوصول الی علم الاصول را یکی از شاگردان علامه با نام هارون بن حسن بن علی طبری در شعبان سال 700 کتابت کرده که یادداشتی به خط علامه نیز بر آن هست. نسخه دیگری از همین کتاب را شاگرد دیگر علامه جمال الدین ابوالفتوح احمد بن عبدالله بلکو بن أبی طالب آوی در رمضان سال 703 کتابت کرده و بر مصنف خوانده و اجازه مولف با تاریخ 705 بر آن موجود است32.

از کتاب مختلف الشیعه علامه هم نسخه هایی که در همان قرون نخست پس از تألیف کتاب، که توسط ایرانی ها کتابت شده باشد موجود است. نسخه ای با تاریخ سال 702 تنها چند ماه پس از تالیف کتاب، توسط ابراهیم بن یوسف استرآبادی، نسخه ای با تاریخ 704 توسط محمد بن أبی طالب آوی، نسخه ای با تاریخ رمضان 705 توسط جعفر بن حسین استرآبادی33، نسخه ای با تاریخ جمادی الثانیه سال 733 توسط احمد بن حسن بن یحیی فراهانی، نسخه ای با تاریخ شوال 737 توسط محمود بن محمد بن بدر رازی.34

از کتاب مراصد التدقیق و مقاصد التحقیق نسخه ای به خط شمس الدین محمد بن أبی طالب ابن الحاج محمد آوی موجود است که آن را در سلطانیه در جمادی الاولی سال 710 نوشته و اجازه ای از فخر المحققین بر روی آن است. این نسخه در ملکیت فتح الله بن خواجگی شیرازی انصاری بوده که در تاریخ 767 به فرزندش همام الدین محمد هبه کرده است.35

از کتاب مناهج الیقین علامه نیز نسخه ای توسط علی بن حسن طبری با تاریخ شعبان سال 724 موجود است.36 از کتاب منهاج الصلاح فی اختصار المصباح هم نسخه ای با تاریخ شوال 733 موجود است که توسط محمد بن علی طبری کتابت شده است.37

از کتاب منهاج الکرامه فی اثبات الامامه نسخه ای با تاریخ رجب سال 878 موجود است که توسط کمال الدین بن عبدالله بن سعید جرجانی کتابت شده و تعلیقات فارسی و عربی نیز در میانه سطور آن وجود دارد.38 ترجمه ای هم از این کتاب مربوط به قرن هشتم یا نهم در کتابخانه فرهاد معتمد موجود است که در نشریه نسخه های خطی دانشگاه شناسانده شده است39.

از کتاب نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام علامه نیز نسخه ای موجود است که در مکتبه المدرسه السلطانیه کتابت شده است.40 نسخه ای از نهج المسترشدین توسط شمس الدین محمد بن أبی طالب بن الحاج محمد بن حسن آوی در سال 705 کتابت شده است. نسخه ای دیگر هم توسط جمال الدین ابوالفتوح احمد بن أبی عبدالله بلکو آوی با تاریخ سال 705 کتابت شده است، نسخه ای دیگر هم توسط احمد بن بزباش دزفولی در تاریخ 824 کتابت شده است.41

1. نگاه کنید به: مجله نامه مفید، ش 7.

2. مکتبه العلامه الحلی ، ص 35.

3. کذا.

4. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس ، ج10 ، ص 218 ـ 220.

5. مکتبه العلامه الحلی ، ص 35.

6. همان، ص 36، کتابخانه ملی تبریز، ج 1 ص 46.

7. مکتبه العلامه الحلی ، ص 36 ، فهرست مرعشی ، ج 17 ، ص 276.

8. مکتبه العلامه الحلی ، ص 37 ـ 38.

9. همان، ص 37، فهرست مرعشی ، ج8 ، ص 7، ش 2805.

10. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 14، ص 224ـ 225، مکتبه العلامه الحلی، ص 49.

11. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس ، ج 5 ، ص 4 ـ8 ، مکتبه العلامه الحلی، ص 54.

12. مکتبه العلامه الحلی ، ص 63.

13. همان، ص 72 ـ 73.

14. یا حسن.

15. همان ، ص 78 ـ 87.

16. همان ، ص 116.

17. خاندان فتحان ، قم، 1352.

18. همان، ص 9.

19. همان، ص 11 ـ 13. استاد مدرسی در آنجا چهره های دیگری از این خاندان شیعی را شناسانده اند.

20. فهرست نسخه های مجلس ، ج 14، ص 225 ، ش 6342.

21. مکتبه العلامه الحلی، ص 130.

22. همان ، ص 134.

23. مجمع التواریخ ، نسخه ملک، جلد سوم، برک 237 ، به نقل از: مسائل عصر ایلخانان، ص 250.

24. مکتبه العلامه الحلی، ص 137.

25. طبقات اعلام الشیعه ، القرن الثامن ، ص 204، مکتبه العلامه الحلی ، ص 163.

26. مکتبه العلامه الحلی، ص 164.

27. فهرست مرعشی، ج 11، ص 275، ش 4273، مکتبه العلامه الحلی، ص 139.

28. مکتبه العلامه الحلی، ص 141.

29. همان ، ص 147.

30. همان، ص 149، 150.

31. همان، ص 158.

32. همان، ص 169.

33. همان، ص 174، 175.

34. همان، ص 177.

35. همان ، ص 185.

36. همان، ص 192.

37. همان، ص 198.

38. همان، ص 200.

39. نشریه نسخه های خطی، ج 3 ، ص 160؛ مکتبه العلامه الحلی، ص 203.

40. مکتبه العلامه الحلی، ص 207.

۴۱. همان، ص ۲۰۴ ، ۲۰۶.

منبع: بنیاد محقق طباطبایی