چالش‌ها و موانع فهم قرآن در جامعه

1395/4/8 ۰۷:۲۲

امسال شعار به سوی فهم قرآن به عنوان رویکرد اصلی برنامه‌ها و فعالیت‌های بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم با استقبال اندیشمندان، پژوهشگران دینی، هنرمندان، نویسندگان، قرآن‌پژوهان و بسیاری از فعالان قرآنی کشور مواجه شد به طوری که بیشتر برنامه‌ها، نشست‌ها، مراسم و محافل قرآنی نمایشگاه قرآن حول این شعار اجرا می‌شد.حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا حشمتی معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی قرآن نیز که مبدع این شعار فرهنگی است، تلاش دارد با فراگیری نهضت فهم قرآن این موضوع را سرلوحه برنامه‌ها و فعالیت‌های قرآنی همه اقشار جامعه کند.

حجت الاسلام والمسلمین محمد رضا حشمتی
امسال شعار به سوی فهم قرآن به عنوان رویکرد اصلی برنامه‌ها و فعالیت‌های بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم با استقبال اندیشمندان، پژوهشگران دینی، هنرمندان، نویسندگان، قرآن‌پژوهان و بسیاری از فعالان قرآنی کشور مواجه شد به طوری که بیشتر برنامه‌ها، نشست‌ها، مراسم و محافل قرآنی نمایشگاه قرآن حول این شعار اجرا می‌شد.حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا حشمتی معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و  رئیس بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی قرآن  نیز که مبدع این شعار فرهنگی است، تلاش دارد با فراگیری نهضت فهم قرآن این موضوع را سرلوحه برنامه‌ها و فعالیت‌های قرآنی همه اقشار جامعه کند. به همین منظور  وی در ذیل مطلبی درباره  موانع و چالش‌های فهم قرآن  در جامعه نوشته است که می‌خوانید.

جلوه‌های فهم در کلام خدا
الف) اقرأ: بعثت پیامبر اکرم‌(ص) با اقرأ باسم ربک‌الذی خلق آغاز می‌شود. در ذات کلمه اقرأ فهمیدن آمده است. اگر فهمیدن در کار نبود، تعلیم و تعلم بی‌فایده به نظر می‌رسد. آیات سوره علق انتقال مفاهیم به پیامبر است. شروع کارها با اسم رب، خلقت انسان، صفات خداوند تبارک و تعالی از جمله خلقت و کرامت و بزرگی و تعلیم به انسان‌ها بخشی از این مفاهیم هستند.
ب) آیات تعقل: بعضی از آیات انسان را دعوت به تعقل می‌کند. فهمیدن آیه و موضوعی که باید برای آن تعقل داشت از جنس فهمیدن هستند. مرحله اول تعقل فهمیدن همین مطالب است. مگر می‌شود شما به امری دعوت کنید و آن امر را نشناسید. اندیشه از جنس فهمیدن است. چرا درباره آیات الهی فکر نمی‌کنند، چرا عقل خود را به کار نمی‌بندند، فهمیدن پیام و پی بردن به مدلول پیام از جنس فکر کردن و اندیشه است.
ج) ترتیل: بر‌اساس آیات سوره مزمل که بر پیامبر نازل شد که «و رتل القرآن ترتیلا» و در پایان سوره دستور آمده است که «فاقروواما تیسر من القرآن.»
آیات تلاوت به نظر می‌رسد اشاره به نوع مخصوصی از ترتیل بر‌اساس اصطلاح اهل علوم قرآن و تفسیر نوع تلاوت همراه با تدبر است که سیره پیامبر و اهل بیت بوده است. امام معصوم در پاسخ به یکی از شیعیان که سؤال کرد چگونه قرآن را بخوانیم، فرمودند: با تأمل و تدبر آیات را شمرده، شمرده بخوانید و بفهمید.
د) تفقه: در بعضی آیات به فهمیدن و تفقه اشاره شده است.
آیه 65 سوره انعام خداوند می‌فرماید: ما در آیات تصرفاتی می‌کنیم، تغییراتی در آیات ایجاد می‌کنیم. به صورت مثال بیان می‌کنیم تا مردم بفهمند - کیف نصرف الآیات لعلهم یفقهون - ما سرگذشت اقوام را بیان می‌کنیم تا مردم بفهمند. در جای دیگر در آیه 98 انعام می‌فرماید. قد فصلنا الآیات لقوم یفقهون: ما مطالب را به صورت تفصیل بیان می‌کنیم برای افرادی که اهل تفقه هستند.
ه) تفکر: از ملاک‌های برتری انسان‌ها بر موجودات و بر یکدیگر میزان تفکر آنهاست.
عقل و فکر از نعمت‌های بی‌نظیری است که خداوند به بشر داده است و بنابر احادیث معتبر اول ما خلق‌الله العقل است. در آیات زیادی لقوم یتفکرون آمده است. از آیت‌الله جوادی آملی این بیان آمده است که وقتی خداوند می‌فرماید لقوم یتفکرون یعنی اقامه فکر و ایجاد نظامی برای فکر کردن و فهمیدن. نه تنها باید آحاد بشر مسائل را بفهمند و درباره آن تفکر کنند که تفکر ساعه خیر من عباده سبعین الف عابد، بلکه می‌بایست حکومت‌های عادل ترتیبی اتخاذ کنند تا مردم به یک عقل جمعی برسند. ما یک قوم متفکر داشته باشیم. یک قوم اهل تعقل داشته باشیم. ما اقوامی داشته باشیم که اهل عقل و استدلال باشند.
در مذمت نفهمیدن همین بس که انسان‌ها به حیوان تشبیه شده‌اند و کسانی که نفهمند و تعقل نکنند با عبارات صم بکم عمی فهم لایعقلون در قرآن آمده است.
موانع فهم
الف) زبان و ادبیات: افرادی که به زبان عربی تسلط نداشته باشند از فهم قرآن عاجزند به نظر می‌رسد جمعیت زیادی از مسلمانان نظیر ایرانی‌ها، پاکستانی‌ها، اروپائیان و سایر افراد غیر‌عرب‌زبان برای فهمیدن آیات الهی مشکل دارند. به همین دلیل قرائت قرآن برای افراد غیر‌عرب‌زبان با چالش جدی مواجه شده است. زبان فارسی که نزدیک‌ترین زبان به زبان عربی است و لغات مشترک زیادی بین دو زبان مشاهده می‌شود با سختی می‌توانند آیات الهی را خوانده و معانی آن را متوجه شوند. زبان‌های لاتین و هندی و چینی بسیار دورتر از زبان عربی هستند.
متأسفانه گرایش به آموزش زبان عربی و زبان قرآن در مسلمانان سایر مناطق از جمله ایران بسیار کم است و این زبان هیچ محبوبیتی ندارد. مسلمان‌ها با اینکه قرآن را دوست دارند و به آن احترام می‌کنند اما حاضر نیستند برای فهم آن به یادگیری زبان عربی بپردازند. به همین دلیل برای همیشه با فهم قرآن بیگانه می‌مانند.
قاعده غلط؛ منطق اشتباه:
برای فهم قرآن به غلط معادله‌ای ساخته شده است که کبرای آن اشتباه است. به همین دلیل اقشار زیادی از فهمیدن قرآن محروم شده‌اند.
قضیه:
برای فهمیدن قرآن آشنایی و تسلط به زبان عربی لازم است. کبری من آشنایی به زبان عربی ندارم صغری  پس من نمی‌توانم از قرآن چیزی بفهمم.
نتیجه
البته برای فهمیدن دقایق قرآن باید با زبان عربی نه در حد آشنایی بلکه کاملاً تخصصی مهارت داشت و استادان زبان‌شناسی و استادان معروف و اسلام‌شناسان باید برای درک بهتر قرآن کریم به زبان عربی مسلط باشند اما برای آحاد مردم دنیا که بخواهند مفاهیم قرآن را آشنا شوند تسلط به زبان عربی شرط نیست. چه کسی گفته است که شما برای فهم قرآن اول باید به روخوانی و روانخوانی و تجوید مسلط باشید آنگاه به معانی و مفاهیم قرآن تسلط پیدا کنید. بلکه هر فرد غیرعرب زبان می‌تواند در جلسه اول با مفاهیم قرآن آشنا شود. لذا ما کبرای فوق را قبول نداریم و این موضوع هیچ مبنای علمی ندارد. بله ثواب قرائت و اهتمام مسلمانان به یادگیری جایگاه خاص خود را دارد و چندان ارتباطی با فهم قرآن ندارد.
آیا فهم قرآن متوقف بر روخوانی و روانخوانی است؟
خیر، اگر اینگونه باشد باید جمع زیادی از مسلمانان دنیا را از فهمیدن محروم بدانیم. در ایران متأسفانه اینگونه جا افتاده است که یک نفر برای فهم قرآن باید راه پرفراز و نشیب روخوانی، روانخوانی، تجوید، صوت قرائت و حفظ را پشت سر بگذراند تا بتواند قرآن را فهم کند. درحالی که قرآن آموز می‌تواند در جلسه اول با هر زبانی که هست درس اول فهم قرآن را بیاموزد. اگر قرآن آموزان ما در کنار یادگیری روخوانی و... با فهم قرآن آشنا شوند با فرض اینکه قرآن را نتوانند بخوانند (مثل اکثر فارغ‌التحصیلان دوره‌های دبیرستانی و دانشگاهی) با مفاهیم کلیدی قرآن آشنا شده‌اند که فوق‌العاده اهمیت دارد.
آشنایی با سوره حمد و اذکار نماز به عنوان اولین درس مفاهیم قرآن محسوب می‌شود. درست خواندن حمد و سوره و اذکار نماز تنها واجبی است که باید یک مسلمان به آن واقف باشد. مربیان می‌توانند درس اول فهم قرآن را فهم سوره بسیار مهم فاتحه الکتاب بدانند و دومین سوره می‌تواند سوره توحید مبنای فهم قرآن باشد. فهم کردن ذکرهای رکوع و سجود و در فرهنگ ایرانی آشنا شدن نمازگزار با تسبیحات اربعه که از کلیدی‌ترین مفاهیم اعتقادی است برای یک مسلمان واجب و ضروری است. با یادگیری همین مضامین اولیه چنان تحولی در نماز مسلمانان بوجود خواهد آمد که شما نیازی نیست برای اقامه نماز ستاد اقامه نماز دایر کنی بلکه در روح و روان آحاد جامعه نماز اقامه شده است. وقتی نمازگزاری الفاظی را باید طوطی‌وار حفظ کند و در پنج نوبت آن را تکرار کند معلوم است که رابطه‌ای با آن برقرار نمی‌کند. لذا ریشه بی‌رغبتی مردم به نماز این است که نمی‌دانند چه می‌خوانند و نمی‌دانند چه گوهری دارند که قدر آن را بهتر بدانند.
ب) کمبود متن و محتوا و روش:
برای یادگیری قرآن کریم، ده‌ها مؤسسه و آموزشگاه و هزاران مسجد وجود دارد که به شما روخوانی و روانخوانی آموزش می‌دهند اما کمتر کلاس و دوره‌ای در جامعه مشاهده می‌شود که افراد را با مفاهیم، تدبر و تفسیر آشنا نماید. در فرهنگ عامه جا افتاده است که یک نفر عادی نمی‌تواند قبل از یادگیری تلاوت صحیح قرآن در کلاس‌های تدبر و تفسیر و فهم قرآن شرکت‌ کند. به صورت غیررسمی شرط ورود به کلاس‌های فهم قرآن قبولی در زبان عربی و یا حداقل دوره‌های صحیح خوانی می‌باشد که در فراز قبلی این مطلب کاملاً توضیح داده شده که هیچ ارتباطی بین فهم معانی قرآن و گذراندن این دوره‌ها و جود ندارد. و یک فرد می‌تواند بدون گذراندن دوره‌های روخوانی مستقیماً در دوره‌های فهم قرآن شرکت کند. پیشنهاد می‌شود در جاهایی که شرط ورود و استخدام را توانایی و تسلط به خواندن قرآن گذاشته‌اند این شرط را برداشته و به جای آن فهم قرآن (اجمالاً) را شرط بگذارند.
ج) کافی نبودن مربیان عمومی
الحمدلله در این کشور مربیان روخوانی و روانخوانی و حفظ و صوت و قرائت زیاد وجود دارد. اما مربی فهم قرآن بسیار کم است. حتی روحانیون محترم که ظاهراً مسلط به روخوانی و تجوید هم هستند اکثراً نمی‌توانند مربی فهم قرآن باشند. مربیانی که بتوانند قرآن را تدریس کنند کسانی هستند که حداقل ده‌ها بار قرآن را با تدبر خوانده باشند و برای یافتن ارتباط آیات با یکدیگر و آشنایی با شأن نزول، ناسخ و منسوخ و آیات الاحکام چند تفسیر را با دقت مطالعه کرده باشند. در بین استادان دانشگاه و روحانیون کسانی که مسلط به پاسخگویی به شبهات قرآنی باشند کم یافت می‌شود. امید اینکه مربیان عمومی فهم قرآن در آینده تربیت شده و فعالیت آنان آغاز گردد.
د) فهم تخصصی قرآن و نبودن
متن مناسب
جامعه امروز بخصوص در 50 سال اخیر از جهت تحصیلات و مشاغل، تخصصی شده است و با جامعه‌ای روبه‌رو هستیم که از جهت دانش و تجربه و مدیریت و شغل درجه‌بندی و سطح‌بندی‌هایی دارند. این جوامع گرچه نیازهای عمومی دارند که بعضی متن‌ها می‌تواند آنها را بی‌نیاز کند. اما متن‌های کاملاً تخصصی می‌تواند در حوزه فهم قرآن آنها را اقناع نماید. جامعه نخبگان، پزشکان، مهندسین، روحانیون، دانشجویان، دانش‌آموزان، هنرمندان، اندیشمندان، نظامیان و ... هر یک نیازمند متن‌های تخصصی حوزه خود هستند. برای آشنایی با مفاهیم قرآن کودک و نوجوان نیازمند متن تخصصی است که این متن همراه خواهد بود با قصه و نقاشی و ضرب‌المثل و برای یک اندیشمند رشته فیزیک متن تخصصی همراه است با انطباق علم فیزیک با قانون خلقت و آیاتی که به این مهم پرداخته است. تهیه، تدوین، چاپ و نشر متون تخصصی برای اقشار مختلف از لازم‌ترین کارهاست که توسط اندیشمندان حوزه قرآن و معارف و به‌کمک هر حوزه باید انجام گیرد.نمی‌توان با یک متن مشترک تمامی اقشار را مخاطب قرار داد. برای انتقال مفاهیم قرآنی برای هر قشر متن ویژه‌ای باید تنظیم و ارائه گردد. سن، تحصیلات، تخصص و علاقه‌مندی افراد اقتضا می‌کند متن های ویژه‌ای تهیه شود تا براساس آن متن فهم قرآن امکانپذیر باشد.
ه)‌ کاربردی نشدن مفاهیم در زندگی
انس با قرآن یعنی اینکه جامعه در رفتار و گفتار و تعاملات خود به نوعی از مفاهیم و الفاظ قرآن استفاده کنند. محاورات روزانه، داد و ستد و معاشرت مردم باید تحت تأثیر معارف قرآنی باشد.
 

منبع: ایران