1395/3/5 ۱۳:۳۳
مصاحبه با اسدالله عبدلی آشتیانی ، پژوهشگر اسناد و خط سیاق و نویسنده کتاب: سیاق/ تاریخ، آموزش، دیوان سالاری و ریاضی حسابداری
****
جناب آقای عبدلی آشتیانی لطفاً درباره سیاق و حسابداری در ایران و کشورهای پیرامون توضیح بفرمایید؟
خط و حساب سیاق، روش حسابداری دیوانی یا دولتی است که تاریخ حسابداری جهان را به عصر هخامنشیان می‌رساند. تدوین دفاتر دخل و خرج با به کار گیری این علم توسط دیو انسالاران دفتر استیفا صورت می‌گرفت. در امپراتوری وسیع ساسانی بود که ساختار منظم و تخصصی خط ریاضیاتی برای نخستین بار پی‌ریزی گردید.
در واقع سیاق، سیستم اداری- دیوانی رمزی و پیچیده‌ای بود که کلیه محاسبات، عملیات بودجه‌نویسی و تخصیص منابع، کُدگذاری، برات نویسی تا دخل و خرج های ساده تجاری را شامل می‌شد؛ و در نهایت دخل و خرج ممالک، ایالات، ولایات یک امپراتوری را در بر می‌گرفت.
قلمرو وسیع حوزه سیاق امپراتوری‌های هخامنشی، ساسانی، عباسی، سلجوقی، ایلخانی، صفوی، عثمانی، و قاجار را از هند و پاکستان و آسیای صغیر، آناتولی، شامات، و مصر و حتی در مسیر جاده ابریشم را در بر می‌گرفت.
کلیه محاسبات مستوفیان و تجار در قلمرو فرهنگی ایران بزرگ تا سال 1307 خورشیدی با سیاق ضبط و ثبت می‌گردید. و شیوه‌ای نگارش آن کاملاً رمزی و با ساختار پیچیده که تنها مستوفیان و اهل دفتر به رموز آن آگاهی داشتن و سایر افراد جامعه از این رموز اطلاع نداشتند و نگارش آن توسط افراد خبره و اهل فن صورت می‌گرفت که به آنها مستوفی می‌گفتند که خود آنها دارای درجات مختلف بودند.
تعریف خط و حساب سیاق چیست ؟
مجموعه علاماتی که به روش حسابداری قدیم برای ثبت ارقام نقدی و جنسی بکار برده می‌شد که دارای 54 نشانه برای نقد و 54 نشانه برای جنس قرار داده‌اند. این نشانه‌ها از راست به چپ نوشته می‌شود و هیچ شباهتی به ارقام ریاضی ندارد. خط سیاق دارای حروفی مدّی بی‌نقطه و رمزی است که ترکیب خط و حساب با هم و توأمان است. در این روش صفر وجود عینی ندارد اما در محاسبه نقشی مانند سایر ارقام را دارد و امکان دخل و تصرف در آن غیر ممکن است. در قرون گذشته از پیشرفته‌ترین روش محاسبه و حسابرسی در بودجه‌نویسی و محاسبات تجاری و بازرگانی بوده است و بخش بزرگی از تاریخ مالی ایران با این خط نوشته و محاسبه گردیده است.
از چه دوره‌ای عملاً سیاق از سیستم اداری ایران حذف شد و آیا بعد از آن باز هم سیاق مورد اقبال عموم جامعه قرار داشت یا نه؟
سیاق اداری از سال 1307 خورشید در دوره رضا‌شاه متوقف شد و عملاً بودجه‌نویسی به این روش صورت نگرفت. اما باز هم مشاهده می‌شود که کتاب‌های آموزش سیاق و نامه‌نگاری چاپ و نشر آن باز هم ادامه دارد بطوری که چاپ کتاب «احس المراسلات و احسن المحاسبات» شیخ علی آقا فروهمند که از سال 1303 قمری در دوره ناصرالدین شاه قاجار اولین نسخه آن چاپ سنگی می‌شود و کتاب درسی مکاتب و مدارس بوده با تغییراتی تا سال‌های بعد بطور پی در پی تجدید چاپ می شود. و ما چاپ 23 آن را در سال 1317 خورشیدی در دست داریم. نکته جالب آن، این است که این چاپ «با تایید وزارت معارف و صنایع مستظرفه که در دفتر انحصار تحت نمره 211 ثبت گردیده و ممهور به مهر وزارت معارف» است. و در مدارس تدریس می‌شد. مکتبخانه با وجود مدارس دولتی در این دوره بسیار قدرتمند و مورد اقبال عموم بوده است که یکی از دروس مهم و اصلی آنها تدریس سیاق بوده است. البته مدرسین همین مکتب خانه‌ها بعدها معلمین مدارس دولتی می‌شوند که سابقه تاریخی آن همراه با عکس و اسناد در آشتیان 1310 خورشیدی تا 1320موجود است که ربطی به بحث ما ندارد.
این بدان معنی است که درست است که بودجه‌نویسی و برات‌نویسی دولتی با این خط صورت نمی‌گرفته اما وزارت معارف که خود یک وزارتخانه دولتی بوده به چاپ کتاب سیاق مشتاق بوده و حتماً جامعه هم بدان تمایل داشته که این کار صورت می‌گرفته است. در واقع به نوعی سیاق از انحصار دولت و دیوان خارج شده و در دسترس عموم قرار گرفته بوده و تجار و کاسب‌های خرده‌پا هم تمام محاسبات خود را به سیاق انجام می‌دادند. نمونه بارز آن در دسترس بودن ده‌ها هزار دفاتر صورت حساب تجاری در سراسر ایران است که ما آمار درستی از میزان آن نداریم و وجود تجار و بازاریانی است که هم اکنون هم بعد از گذشت سال‌ها به این خط می‌نویسند و محاسبه می‌کنند. برای نمونه 4 نفر از این تجار محترم که هم اکنون در بازار آشتیان مشغول تجارت هستند و به سیاق می نویسند نمونه دست خط و عکس آنها را در کتاب «سیاق، تاریخ، آموزش، دیوان سالاری و ریاضی حسابداری» معرفی و شرح حال ایشان آورده شده تا مشخص شود که سیاق پس از گذشت هزاران سال در تاریخ این مملکت حضور عینی دارد .البته حضور آن بسیار کم فروغ است اما حیات دارد و این نشان از فرهنگ و تمدن شکوهمند به درازای تاریخ این کشور بزرگ و عزیز است. که همه ما باید بدان افتخار کنیم.
استاد آشتیانی به چه دلایلی فرا گیری سیاق و آموزش آن بعد از گذشت دقیقا 88 سال که بطور رسمی از سیستم دولتی ایران خارج شده احساس می شود با توضیحاتی که حضرتعالی فرمودید، آیا خط و حساب سیاق را نباید مرده یا یک مریض در حال احتضار که نفس‌های آخر را می‌کشد به شمار آورد؟
نوشتن سیاق و تحریر آن در نزد تجار و بازاریان رو به پایان است و آخرین بازماندگان آن در سراسر ایران زیاد نیستند هر چند آمار درستی از کسانی که به این خط محاسبات تجاری انجام می‌دهند نداریم.
اما تکلیف میلیون‌ها سند در آرشیو ملی، کتابخانه‌های تخصصی و مجموعه‌های شخصی که با سیاق نوشته شده و تا اکنون بازخوانی، تدوین و تحلیل نشده چیست؟ تکلیف و سرنوشت دقیق بودجه‌نگاری هر ساله عصر قاجار تا رضا‌شاه که بطور منظم نوشته شده و تا اکنون پژوهشگران و مورخان از آن کوچکترین اطلاعی ندارند یا اگر دارند بسیار کلی و سطحی است چه خواهد شد چه کسی باید آنها را بازخوانی و در دسترس پژوهشگر و تاریخ نویس قرار دهد؟
اطلاعات و گزارش‌های دخل و خرج و میزان مالیات به دیوان و سیستم اداری طی قرون گذشته را باید در این اسناد و کتابچه‌های دخل و خرج و بودجه سالانه، ماهانه، و حتی روزانه بطور دقیق ملاحظه کرد. کوچکترین روستا‌ها و قراء و حتی رجال محلی و منطقه‌ای که هیچ مورخی نه گزارش کرده و نه حتی کسی از آن خبردارد در این اسناد بطور مشخص و با جزئیات ثبت و ضبط است. برای نگارش تاریخ ملی که به اطلاعات ریز تاریخی و جغرافیایی نیازمندیم به بازخوانی این اسناد نیازمندیم.
یا تدوین تاریخ تجارتی ایران در قرون گذشته بدون بازخوانی اسناد تجاری و صورت حساب‌ها، برات‌ها، بیجک‌ها و مراسلات تجاری و صورت مظنه‌جات اجناس ممکن و میسر نیست.
به دلایل ذکر‌شده و ده‌ها دلیل دیگرکه بیان آنها باعث اطاله کلام می‌شود. آموختن و فرا گیری و خواندن خط و حساب سیاق امری ضروری، لازم، حیاتی و اجتناب ناپذیر است. به عبارت دیگر آموزش علم سیاق از لوازم و ابزار قدرتمند سند‌شناسی و سند‌خوانی و تاریخ‌نگاری و پژوهش‌های تاریخی است. اسنادی که در ساختار اداری حکومت‌های گذشته با سیاق آمیخته است که تعداد آنها کم هم نیست و اسناد مالی و تجارتی دوره‌های مختلف لازم و ضروری و واجب است.
حتی آمار نفوس و سرشماری و نظامیان و قشون و لشکریان دوره قاجار و ده‌ها مورد دیگر را می‌توان از این اسناد و کتابچه‌ها‌یی که با خط سیاق نوشته شده استخراج کرد و به مورخان و پژوهشگران داد تا تحلیل درست و واقع‌بینانه‌ای از بخش مهمی از تاریخ کشور داشته باشند.
عملیات بودجه نویسی و تعیین دخل و خرج و در یک کلام سیستم اداری و مالی آن طور که شما فرمودید در دست مستوفیان بوده و به نظر می رسد که این دیوان سالاران از جایگاه مهم و قابل اعتنایی در سیستم‌های حکومتگر گذشته برخوردا بودند آیا تا کنون ساختار و نوع سلسله مراتب دستگاه استیفا مشخص و معلوم شده است و وظایف هر یک از کارکنان دفتر استیفا چگونه تعریف شده است؟
دفتر‌خانه مبارکه استیفا از مهمترین بیوتات سلطنتی است که کار خاص آن تدوین بودجه و دخل و خرج کشور و حتی ضرب سکه توسط معیر الممالک صورت می‌گرفت که شخص وی از ارکان دفتر استیفا بوده است. اگر کارکرد این دفتر را امروز بخواهیم دریابیم که با کدام سازمان و وزارتخانه همخوانی دارد به نظر می‌رسد که باید «وزارت اقتصاد و دارائی، بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه» را به طور خلاصه و البته در طرح کوچکتر با دفتر‌خانه استیفا در عصر ناصرالدین شاه می‌توان مقایسه کرد. البته بنده نمی‌دانم چقدر این مقایسه علمی و دقیق است. چون کارکرد و سازمان‌های ذکر‌شده در زمان امروزی را بنده اگاهی کامل ندارم و کارکرد سازمانی آنها را به درستی مطلع نیستم.
اما مراتب مستوفیان و سلسله‌مراتب آنها در عصر قاجار و خصوصاً دوره ناصرالدین شاه بدین شکل است که:
تعداد کل مستوفیان ممالک محروسه 112 نفر هستند که از این تعداد 41 نفر در دفتر‌خانه مبارکه استیفا مشغول کارند و رجوع دفتری دارند که در رأس آنها مستوفی‌الممالک و معاون وی وزیر دفتر قرار دارند. در مرتبه بعد تعداد 7 نفر مستوفی درجه اول به شمول خطاب جنابی به ترتیب عبارت است از:
1. وزیر داخله که محاسب طهران و گمرک و چاپارخانه و رختدارخانه است.
2. مستوفی محاسب خزانه و ضبط اسناد خرج.
3. مستوفی لشکر و زرگر‌خانه و صندوقخانه.
4. مستوفی و وزیر طهران که معاونت اداره تهران یا دارالخلافه با او بوده است.
5. مستوفی و محاسب مملکت آذربایجان.
6. مستوفی حرمخانه.
7. مستوفی و برات نویس کل بیوتات.
مستوفیان درجه دوم: 14 نفر
مستوفیان درجه سوم: 13 نفر
مستوفیان درجه چهارم: 5 نفر
مستوفی سایر ادارات ولایات که فقط گزارش مالی به دفتر استیفا می‌دادند و در دفتر‌خانه سمت و مسولیتی نداشتند 71 نفر بودند که درجات استیفای آنها از این قرار بوده:
1. مستوفی درجه اول که به القاب مخصوص نائل شدند: 5 نفر
2. مستوفیان درجه دوم: 9 نفر
3. مستوفیان درجه سوم: 28 نفر
4. مستوفیان درجه چهارم: 16 نفر
مستوفیان مأمور به ولایات محروسه: 13 نفر بودند.
که جمع آنها 112 نفر می‌باشد که حقوق و مواجب خانواری هر کدام از آنها بطور کامل و مشخص از هریک از ولایات نقد و جنس آنها معلوم بوده است.
این نکته ضروری است که بدانیم درجات استیفا چهار مرتبه بوده و دریافت هر کدام یک از آنها حداقل و در کمترین زمان ممکن 4 سال طول می‌کشیده و این زمان برای هریک از افراد متفاوت بوده و بستگی به صداقت و لیاقت آنها داشته است. به عنوان مثال کسی که سر رشته دار کل آذربایجان بوده درجه استیفای او از نوع دوم بوده است. البته در باب درجات مستوفیان کتابی با همکاری دوستان در دست تهیه و آماده شدن برای چاپ است و فکر می‌کنم تا اول مهر عرضه شود ساختار دقیق دفتر استیفا و درجات و سلسله مراتب مستوفیان در آن به صورت مشروح و دقیق توضیح و تفسیر شده است.
اخیراً اثر ارزشمند شما در حوزه آموزش سیاق که برای آن بسیار زحمت کشیدید و وقت بسیاری را صرف نوشتن و مستند‌سازی آن کردید به نام «سیاق/تاریخ ، آموزش، دیوان سالاری و ریاضی حسابداری» منتشر گردیده است لطفاً در باره این اثر و چگونگی تدوین آن توضیح دهید؟
تدوین و نگارش این کتاب مدت پنج سال بدون وقفه و مستمر طول کشید و می‌توان گفت که اکثر کارهای پژوهشی و تحقیقی دیگر را به خاطر تالیف آن کنار گذاشته شد و با لطف خداوند کار به نتیجه رسید و در دسترس همگان قرار گرفته است. این کتاب به کمک اسناد و نسخه خطی‌های کتابخانه مجلس و اسناد تدوین گردیده است و البته از سایر مراکز کتابخانه‌ای و اسنادی دیگر به قدر ضرورت مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع به نظر می‌رسد بخش بزرگی از اسناد و نسخه‌های مورد استناد برای اولین بار در قالب کتابی با این مشخصات مورد استفاده و بازخوانی و مقابله قرار گرفته است. همچنین در بخش اسناد تجاری سیاق اکثر اسناد از اسناد تجاری بازار آشتیان است. به نظر یک مورد درباره اسناد سیاق هندی بود که ریشه در سیاق ایران دارد و مربوط به دوران قاجار و حکومت ناصری و مظفری بود که دوست بزرگوارم جناب آقای مهندس منوچهر لطفی اسکن آن را دراختیارم گذاشت و در بخش 32 « سیاق هندی، نقد و جنس و اوزان آن » مورد استفاده قرار گرفت که اطلاعات فوق‌العاده در باره اوزان هند و من شاهی برای اولین بار از این اسناد استخراج شد که در قالب جدول مفصل توضیح داده شد. مابقی اسناد از( اسناد تجاری و مجموعه‌های شخصی و شرعی و عرفی آشتیان)، نسخه‌های خطی و اسناد کتابخانه مجلس و جداول و متن کتاب «کوششی در آموزش خط سیاق » نوشته استاد صفی‌نژاد مورد استفاده و استناد قرار گرفته است.
در کتاب شما جداول بسیاری ترسیم شده است که در کمتر کتابی این حجم از جداول مختلف دیده می‌شود آیا ترسیم این تعداد جدول لازم بوده است؟
البته در کتاب جداول بسیاری برای سهولت در یادگیری و بیان راحت‌تر مطالب استفاده شده که بسیاری از آنها کاملاً ابتکاری و جدید است و فکر می‌کنم بیش از یکصد و پنجاه جدول و شاید بیشتر باشد که با همفکری استاد صفی‌نژاد و سایر دوستان که تعدادشان بسیار است ترسیم گردیده است در واقع ساختار کتاب ترکیبی از نسخه خطی، اسناد، توضیح و تفسیر ریاضی، جداول، تعریف و اصطلاحات فنی سیاق واژه‌نامه القاب و اشخاص در دوره قاجار، اصطلاحات شرعی در اسناد و فرامین و احکام و.. شاید بتوان گفت در مجموع دانشنامه سیاق و دیوان سالاری است در یک کلام.
کتاب سیاق حضرتعالی دارای دو جلد و بالغ بر 1270 صفحه است، این کتاب داری جند بخش است و آیا لازم بود این حجم صفحات برای کتاب آموزش باشد؟
این کتاب شامل 39 بخش کاملاً مجزا و تفکیک شده، و بخش‌های: پیوست، ملحقات و نمایه‌ها است.
استاد جواد صفی‌نژاد مقدمه مفصل برای کتاب نوشتند و شما در مقدمه خودتان از راهنمایی‌های و استفاده بردن از کتاب: «کوششی در آموزش خط سیاق» ایشان بسیار سخن گفتید، استاد علاوه بر اینکه در سیاق ید طولایی دارند که نمونه آن نوشتن کتاب سیاق برای اولین بار به روش امروزی است. « پدر قنات ایران » هم هستند نظر ایشان در باره کتاب حضرتعالی چه بوده است؟
استاد جواد صفی‌نژاد علاوه بر اینکه دانشمند و محقق توانمندی است که در سطح بین‌المل به کارهای ایشان در حوزه مردم‌شناسی و منو‌گرافی آشنایی کامل دارند. در دانشگاهای داخل و خارج کشور شناخته شده هستند از نظر اخلاقی و انسانی، مردی بزرگوار و قابل احترام فوق العاده هستند که این بعد شخصیت ایشان برای بنده بسیار آموزنده و بی‌نظیر بود و طی مدت دو سال و اندی که حضوری و تلفنی وقت گرانقدرشان را در اختیارم قرار دادند. با روی گشاده و باز در جهت رفع نواقص و اشکالات کتاب به حضورشان می‌رسیدم. با دقت و وسواس کم‌نظیر در بهتر شدن و برطرف کردن نواقص با دلائل منطقی و علمی کمک‌های پیوسته و ایدهای بسیا ر مبتکرانه در جهت بهتر ارائه شدن کتاب گوشزد می‌کردند که تمام آنها را بنده بی کم و کاست به اجرا می‌گذاشتم و چون تجربه اولین نوشتن کتاب سیاق به سبک امروزی را داشت. این اندوخته گران‌بها را در اختیار بنده قرار داد و حاصل کتاب سیاقی است که معرف حضورشما هست. اگر کتاب: «کوششی در آموزش خط سیاق» استاد صفی‌نژاد را جلد یک آموزش سیاق بدانیم کتاب: « سیاق / تاریخ، آموزش،دیوان‌سالاری و ریاضی حسابداری» را باید جلد دوم کتاب استاد صفی‌نژاد باید دانست چرا که تکمیل‌کننده یکدیگر هستند. بی تردید کتاب سیاق استاد صفی‌نژاد الگویی بی‌نظیری است که هر شخصی که به تدوین و تحقیق درباره سیاق در آینده بپردازند باید بدان حتماً استناد و الگو‌برداری کنند. از نکات مهم و توصیه‌های استاد ترسیم جداول مختلف بود که در ساده کردن مطالب سنگین کتاب کمک بسیاری برای خوانندگان و پژوهشگران است. بدون جداول متعدد و بسیار کتاب، تدوین کتاب با دشواری‌های بسیاری همراه بود که این مهم با راهنمایی‌های ایشان بسیار قابل فهم و ساده‌سازی شد.
بنده بسیار خوش‌شانس بودم که در محضر این استاد بزرگوار بسیار آموختم و با کمک و همفکری ایشان کتاب بسته و عرضه شد. البته پشتیبانی‌های فکری و معنوی ایشان در طول همکای هرگز فراموش نا‌شدنی است. استاد جواد صفی‌نژاد را علاوه بر «پدر قنات ایران » هستند. بسیار در پراکندگی و گسترش سیاق موثر بودن چرا که اولین فردی در ایران بودند که کتاب آموزش سیاق را به زبان امروزی به رشته تحریر در آورد و سیاق را به جامعه علمی و پژوهشی کشور معرفی و تدریس کرد. و دیگران به تأسی از ایشان و حضور در کلاس‌های وی به تدریس و آموزش پرداختند. کتاب ایشان هم اکنون هم یکی از مراجع مهم در تدریس آموزش سیاق به شمار می‌آید.
از کارهای خلاقانه ایشان در تدوین و به روز کردن ارقام نقد و جنس در سیاق «جدول ابتکاری ارقام نقدی و جنسی سیاق » است. و این شیوه برای اولین بار از ابداعات مبتکرانه استاد صفی‌نژاد بوده که اشکال نقد و جنس را به روش نُه تایی در 10 ستون برای نقد و 8 ستون برای جنس به شکل عمودی ترسیم کردند که بعدها این جداول به شکل افقی ترسیم گردید. این روش را می‌توان شاهکار استاد صفی‌نژاد در فرموله‌کردن و امروزی کردن سیاق به شمار آورد که بنده هم از این جداول به شکل خام و پر شده جهت کلاس‌های آموزش سیاق استفاده می‌کنم. که بسیار در انتقال و یادگیری ارقام سیاق در آموزش موثر است.
آرزوی توفیق، سلامتی، بهروزی و حسن عاقیت را از پروردگار بزرگ برایشان خواستارم.
در قسمت ملحقات کتاب مقاله‌ای است با عنوان: «تاریخ‌شناختی حسابداری سیاق در ایران باستان» نوشته دکتر فرهنگ جهانبخش که اطلاعات فوق العاده دست اول و علمی درباره تاریخ سیاق در ایران قبل از اسلام است که مقاله‌ای بسیار قوی، علمی، و مبتکرانه است که برای اولین بار ریشه‌های سیاق را بساز علمی در فرهنگ ایران را بیان می کند نظر شما در این باب چیست؟
حضرتعالی به نکته بسیار خوب و قابل تاملی اشاره کردید این مقاله توسط دوست بسیار گرامی استاد صفی‌نژاد جناب آقای دکتر فرهنگ جهانبخش نوشته شده و اتفاقاً به خود استاد ایشان تقدیم کردند در واقع یک رساله‌ای است از تاریخ سیاق که در آن تاریخ سیاق را در ایران برای اولین بار با استناد به منابع کتابخانه‌ای(لاتین – فارسی) و ساختار درونی سیاق فاضلانه و عالمانه برای اولین بار از دوره هخامنشیان و پیشتر تا سقوط ساسانیان تدوین و به نگارش در آورده است. و در آن اثبات کرده است که سیاق یک دانش کاملاً ایرانی است. و بنده از این بابت بسیار خوش بخت بودم که این رساله در کتاب سیاق بنده برای اولین بار در اختیار محققان قرار گرفت. البته جای این مقاله در قسمت ملحقات قطعاً نیست. اما به دلایلی که لزومی به توضیخ نیست به آخر کتاب منتقل شد که حتماً در چاپ‌های آینده در ابتدای جلد اول قرار خواهد گرفت. در واقع تاریخ سیاق در این مقاله مفصلاً عالمانه و فاضلانه برای اولین بار تدوین و تثبت گردیده است. دنباله این مقاله هم در کار مشترکی که با جناب دکتر جهانبخش داریم که اتفاقاً آن هم درباره سیاق است مفصلاً در کتاب آینده ما چاپ خواهد شد که تاریخ سیاق از دوره اسلامی یعنی از سقوط ساسانیان تا پایان مشروطه و تا خروج از سیستم اداری توسط ایشان تدوین می‌گردد که کمک بسیاری به تاریخ کلی سیاق که دانش دیوان‌سالاران ایران در همیشه تاریخ بوده خواهد کرد. دکتر جهانبخش چون خود ریاضیات را بسیار خوب و علمی بلد هستند و در تاریخ و منابع‌شناسی کتاب‌های تاریخی ید طولایی دارند از عهده این کار بخوبی بر خواهند آمد و در آینده این تحقیق جامع برای اهل پژوهش بسیار راهگشا خواهد بود. در واقع تدوین کتاب را می‌توان به جرأت گفت که در بسیاری از موارد از نسخه‌های خطی و اسناد دست اول و بکر برای اولین بارو از سرچشمه در واقع گرفته شده و تفسیر و بازخوانی گردیده است. گزارش‌هایی از معرفی کتاب‌ها کلاسیک سیاق در پژوهش‌های دیگر بی تردید آمده است، اما این نسخه‌ها در اکثر قریث به اتفاق موارد بازخوانی نشده بود و مورد دقت نظر کمتری قرار گرفته بوده است. بازخوانی این مدارک ارزشمند برای اولین بار در کتاب صورت گرفته است. و بنظر می رسد که تا بحال سابقه نداشته است یا اگر مواردی بوده بنده از آن بی‌اطلاع هستم.
آن‌طور که مطلع شده‌ام کتاب در تیراژ بسیار محدود جهت معرفی در نمایشگاه کتاب بیست و نهم عرضه شده بود و گویا در آینده‌ی نزدیک از آن رونمایی خواهد شد و در دست علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت؟
بله، این‌گونه است و به علت تراکم کار انتشارات موفق نشدیم در تیراژ بالا کتاب را عرضه کنیم و بعد از رونمایی که توسط لطف دوستان انجام می‌گیرد و در آینده‌ی نزدیک کتاب در تیراژ بالا در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
اسناد مورد استفاده شده در کتاب خصوصاً بخش سیاق تجاری آن بخش اعظم آن یا قریب به اتفاق آن از اسناد تجاری بازار آشتیان است. آیا دلیل خاصی مد نظر بوده است؟
شاید مهمترین دلیل آن در دسترس بودن و تنوع بسیار جالب و شناحت کافی و وافی از شخصیت‌های و تاریخ تجاری آشتیان هم در این مورد بی‌تاثیر نبوده است. و اشراف بر این اسناد طی سال‌ها گذشته بوده است. جمع‌آوری اسناد سیاق از دوران نوجوانی از خانواده خودم شروع شد. چون اسناد خانوادگی بسیاری نزد مرحوم پدر نگهداری می‌شد و خودش هم در سیاق بسیار استاد بود و کلیه محاسبات کارگاه آهنگری سنتی خود را با آن می‌نوشت، بنده هم علاقه‌مند شدم و سایر دوستان مرحوم پدر هم در بازار آشتیان با حساب سیاق آشنا کامل و کافی داشتند و تقریبا تمام آنها بدون استثنا محاسبات تجاری را با سیاق انجام می‌دادند. در نتیجه از همان زمان به فکر جمع‌آوری اسناد سیاق از دوستان پدر افتادم. اما از حدود 25 سال قبل که به شکل حرفه‌ای وارد عرصه تحقیق و پژوهش شدم این اسناد و مدارک بسیار دیگر که دوستان و همشهریانم در اختیارم قرار دادند به کار آمد و بسیاری از آنها را مدون و چاپ کردم مضاف بر این اسناد یکی از پدر بزرگ‌هایم به‌نام «میرزا علی مستوفی دیوان اعلی» که در دارالسلطنه تبریز از مستوفیان بوده هم در قالب اسناد خانوادگی به دستم رسید که خود این مسئله در گرایش به سیاق و سند بی تاثیر نبود.
آینده آموزش سیاق را در مراکز علمی و دانشگاهی چگونه می بینید؟
بسیار امیدوار‌کننده اما باید راه‌کاری پیدا کنیم تا مراکز علمی و پژوهشی و دانشگاه‌های علوم انسانی و تاریخ و حتی مردم‌شناسی و حسابداری به اهمیت تدریس سیاق و اسناد تاریخی در دانشگاها پی برده و تصمیم‌گیران بزرگوار این مراکز آموزش عالی به این مهم پرداخته که حداقل یک واحد یا هرچه صلاح بدانند بعنوان واحد اختیاری در دروس بگنجانند. تا علاقه‌مندان خودش را پیدا کند. البته صحبت‌های بنده در حد نظر است و نمی‌دانم چقدر می‌تواند تاثیر داشته باشد. اما این اراده در بین دانشجویانی که طی این سال‌ها توفیق داشتم کلاس‌های کارگاهی آموزشی را در مراکز علمی و کتابخانه‌ای برگزار کنم شاهد بودم که اگر بتوانیم سیاق را علمی و فرموله شده و امروزی در اختیار آنها قرار دهیم حتماً جایگاه ویژه خود را در مراکز علمی باز خواهد کرد و آینده روشنی را برای آن می‌توان متصور بود. شاید این انتقاد بیشتر متوجه خود مخلص بوده باشد تا دانشجویان و علاقه مندانی که در کلاس کارگاهی حضور پیدا کرده‌اند. شاید نتوانسم یا ندانستم که آگاهی و اطلاعات خود را به روز کنیم. و هر روز با مطالعه و اطلاعات بیشتر بتوانیم به زبان ساده و بی‌تکلف برای طالبان این علم کهن و قدیمی مطالب را در اختیار شان قرار دهیم. حتماً ایراد به بنده وارد است تا علاقه‌مندان و دانشجویان طالب این دانش.
آیا به نظر شما کتاب حاضر جای هیچ‌گونه نقد و بررسی را ندارد؟
بی شک و حتماً کتاب را در معرض نقد و برسی قرار خواهیم داد و این کار را چندین بار با اساتید خبر و اهل فن در معرض قضاوت علمی قرار می‌دهیم تا نقاط ضعف و اشکالات آن برطرف شود. بدون نقد و بررسی به نظر کار تدوین کتاب جایگاه و پایگاه علمی ندارد. و بنده سخت بدین کار اعتقاد دارم. حاصل این عمل هر چه باشد در چاپ‌های بعد در اصلاح آن اقدام می شود. .... از نقد عالمانه و البته فاضلانه با طیب خاطر استقبال کرده آن را قدر دانسته و بر صدر می نشانم.
آیا در باره سیاق باز هم می‌توان کتاب‌های دیگر تالیف و عرضه کرد؟
حتماً و بدون شک علاقه‌مندان و پژوهشکران جوان دیگر در آینده بی‌شک به این کار مبادرت خواهند کرد و نواقص را برطرف خواهند کرد بنده شک ندارم این کار عملی و شدنی است. اگر بخواهیم در پی گسترش این دانش ایرانی و افتخارآمیز باشیم چاره‌ای نیست تا اینکه سیاق را از انحصار و تیول فردی خارج کرده و در دسترس همگان به سادگی و بدون پیچیدگی مصنوعی عرضه کنیم و علاقه‌مندان به فراگیری آن را نترسانیم. بنده در یکی از کلاس‌هایی که اخیرآً برگزار شد تنها فقط با آموزش حدوداً 12 ساعته دانشجویان در پایان کلاس اعداد 7 رقمی سیاق نقد و جنس می‌نوشتند و این نشان‌دهنده استعداد و توانایی دانشجویان ماست هر چه ما در آموزش ساده‌تر و بی تکلّف‌تر بیان مطلب کنیم. زودتر به گسترش سیاق‌خوانی و فراگیری آن کمک می‌کنیم.
آیا کتاب تألیفی شما تمام مواد را در سیاق بیان کرده است و مطلبی هست که بیان نشده باشد در باب ساحتار و سیستم آن؟
توانایی بنده در تالیف کتاب سیاق و سوادم همین اندازه بود و بیشتر از این زورم نرسید. دیگر پژوهشگران جوان و با استعداد و عاشق کار در آینده نواقص را برطرف و به گسترش سیاق کمک خواهند کرد. اما کی و چه زمانی، این را آینده مشخص خواهد کرد. در آینده بدون شک با نظرات و ایده‌های خلاق روبرو خواهیم بود. همچنان که بنده از کتاب سیاق استاد جواد صفی‌نژاد الگو گرفتم و از نظرات راهگشای وی و سایر دوستان دانشگاهی و غیره استفاده کردم و حاصل آن است که معرف حضور شما است. البته در ساحت علم نه ادعایی است و نه غروری همواره انسان در حال یادگیری و حل مجهولات است و پایانی برای آن متصور نیست. چرا که ذات علم بی‌نهایت و پایان‌ناپذیر است. برای نمونه از هنگام تکمیل کتاب تا اکنون که حدوداً دو ماه می‌گذرد مطالب بسیار دیگری در موضوع سیاق یافته شد که موضوعات کاملاً نو و بکر است که اگر فرصت و زمان بود می‌توانست یک بخش دیگر به کتاب اضافه کند. ممکن است در آینده برای آموزش و خواندن سیاق برنامه کامپیوتری نوشته شود. کسی نمی‌داند با امکانات و هوش جوانان امروزی این کار دیگر ناممکن بلکه شدنی است. البته بنده مکانیسم این کار را نمی‌دانم در واقع سواد آن را ندارم ولی بنظر امکان‌پذیر است.
جایگاه کتابخانه مجلس در نگاه علمی پژوهشی شما در کجا قرار دارد؟
افتخار ایران و ایرانی، خانه دوم بنده ، کارمندان خادم و مردمی و استاد به معنی واقعی در هر بخش و رشته خود، کتابخانه مجلس به حق بی تکلّف‌ترین مرکز کتابخانه‌ای و اسنادی ایران است که برای پژوهشگران و علافه‌مندان و دانشجویان هیچ‌گونه مقررات دست و پا‌گیر ندارد و هر محقق و پژوهشگری احساس راحتی و خودی بودن را در آن با تمام وجود دارد. مضاف بر آن بسیار غنی، افتخارآمیز و قابل احترام با کارکنان گشاده‌رو، کار بلد، بی‌ادعا ، باسواد و البته باصفا، در یک کلام بی نظیر و ستایش‌آمیز.
با کتابخانه مجلس از چه سالی و دوره‌ای شروع به همکاری کردید؟
چاپ مقاله‌های بنده در حوزه اسناد از سال 1386 وقتی که ریاست کتابخانه مجلس به عهده استاد بزرگوار و ارجمند جناب آقای دکتر رسول جعفریان بود. شروع شد و تا اکنون ادامه دارد. این توضیح لازم است بیان شود که استاد جعفریان طی مدت مسؤلیت و مدیریت در کتابخانه مجلس پژوهشگران بسیاری را در عرصه نسخه خطی و اسناد به جامعه علمی پژوهشی کشور معرفی کرد. و بسیاری از علاقه مندان را جذب تحقیق و مطالعه اسناد و نسخ خطی کرد، جسارت ایشان و اعتماد به پژوهشگران تازه‌کار از کارهای قابل‌تقدیر و کم‌نظیر این مرد بزرگ بود که آثار و برکات بسیاری را برای جامعه علمی پژوهشی در حوزه تاریخ بهمراه داشت و از این نگاه ایشان جایگاه ویژ های را به خود اختصاص داده است. وهمواره از ایشان به نیکی در تاریخ یاد خواهد شد، سپاسگزاری از خادمین فرهنگ و تاریخ کشورخصوصاً استاد رسول جعفریان از جانب این بنده فرض است. ایشان حق بسیاری بر گردن بنده دارد و از این بابت بسیار سپاسگزارشان هستم. شخصیت و مرتبه علمی استاد رسول جعفریان همیشه برایم قابل احترام بوده و هست. سلامتی و موفقیت را برای این استاد بزرگوار و ارزشمند از پروردگار یگانه خواستارم.
آخرین حرف و مخلص کلام جناب آقای استاد عبدلی آشتیانی؟
ناز پرورده تنعم نبرد راه بجای عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد
خیلی ممنون و سپاسگزار که در این مصاحبه شرکت کردید و به سوالات پاسخ دادید؟
بنده هم از حضرتعالی جناب آقای سائلی بزرگوار و روابط عمومی و امور بین‌الملل کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بسیار متشکر و قدر دانم که این فرصت را در اختیارم قرار دادید آرزوی سلامتی، موفقیت و شادکامی برای همه پرسنل زحمتکش و خدوم کتابخانه مجلس را از پروردگار خواهانم یک جهان سپاس و خدا نگهدار.
تاریخ مصاحبه: 20 اردیبهشت 1395
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید