نقش امام غایب / امام موسی صدر

1393/3/24 ۰۸:۵۹

میلاد حضرت صاحب الزمان(ع) ما را به تفکر درباره این پدیده[ظهور منجی] که شیعه در طول تاریخ آن را حفظ کرده است، وامی‏دارد. این پدیده یک تفکر شیعی محض نیست، بلکه تفکری اسلامی و باور همه مؤمنان و همه انسانهاست.

میلاد حضرت صاحب الزمان(ع) ما را به تفکر درباره این پدیده[ظهور منجی] که شیعه در طول تاریخ آن را حفظ کرده است، وامی‏دارد. این پدیده یک تفکر شیعی محض نیست، بلکه تفکری اسلامی و باور همه مؤمنان و همه انسانهاست.

امام زمان در باور و عقیده ما همان دوازدهمین امام از امامان شیعه است که متولد گردیده است. ایشان پس از شهادت پدرش امامت را به دوش گرفت و بر پیكر پدر نماز خواند و از دیده‏ها غایب شد. امام زمان دو غیبت دارند: غیبت صغری که هفتاد و چهار سال طول کشید؛ یعنی وقتی عمر آن حضرت به هفتاد و چهار سالگی رسید، غیبت صغری پایان یافت. در دوران غیبت کبری شخصی که او را«نایب» می‏نامیدند، با مردم مرتبط بود و نامه‏هایی را از مردم به امام و از امام به مردم می‏رساند. این نایبها چهار نفر بودند که در تاریخ مشهورند: عثمان بن سعید عمری، حسین بن روح [نوبختی]، محمد بن عثمان و علی بن محمد سمری. این افراد معروف بودند و هرچند داناترین مردم نبودند؛ ولی داناترین علما در برابر آنها تواضع می‏کردند؛ مثلاً کلینی ـ عالم بزرگ شیعه ـ در برابر کسی که از نظر علمی پایین‏تر از او بود، [با احترام] می‏ایستاد؛ زیرا او با امام مرتبط بود. در دوران غیبت صغری ارتباط مردم با امام به واسطه نواب چهارگانه انجام می‏شد تا اینکه نامه‏ای از امام رسید و آغاز غیبت کبری اعلام شد. پس از آن، امام غایب شد تا وقتی که خداوند به او اجازه ظهور دهد. درباره این تفکر پرسشهای مهمی مطرح است که کوتاه به آنها اشاره می‌کنم:

اولاً: آیا معقول است در این زمان انسانی هزار و صد سال عمر داشته باشد و بعدها بخواهد ظهور کند؟ به ویژه با توجه به اینکه می‏دانیم انسان عادی در این عصر بیش از صد سال عمر نمی‏کند. ثانیاً: امام غایب و ناپیدا چه نقش و تأثیری دارد؟ و ایمان به امام غایب در تاریخ ما چه نقشی ایفا کرده است؟ ثالثاً: اساس و شالوده دکترین مهدویت(امام غایب) چیست؟ جنبه عمومی و ایدئولوژیکی آن کدام است؟ جنبه فردی آن چیست؟ رابعاً: دلیل شرعی بر این تفکر چیست؟

بحث درباره امام غایب یا ظهور مهدی(ع)، یا رهایی‏بخش یک بحث دیرینه است. همه ادیان، همه ستمدیدگان و همه مؤمنان در انتظار کسی بوده‏اند و از نظر تاریخی این امر روشن است. در حدیث آمده است: «چگونه خواهید بود آنگاه که زنانتان فاسد و جوانانتان فاسق شوند؟» گفتند: آیا این گونه خواهد شد ای رسول خدا؟ فرمود: «آری و بلکه بدتر از آن، چگونه خواهید بود آنگاه که برای شما بدی، خوبی شود و خوبی، بدی؟ فعند ذلک ترقبوا رجلاً من ذریتی یوافق اسمه اسمی، یملأ الله به الأرض قسطاً و عدلاً بعد ما مُلئت ظلما و جورا: آن هنگام منتظر مردی از فرزندان من باشید که نامش همانند نام من است و خداوند به واسطه او زمین را پر از عدل و داد می‏کند، پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده ‏است.»

این حقیقت در کتابهای آسمانی تورات و انجیل و چندین آیه از قرآن آمده است: «ولقد كتبنا فی الزّبُور من بعد الذّكر أنّ الارض یرثُها عبادی الصّالحُون؛ و در حقیقت در زبور پس از تورات نوشتیم که: زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.»(انبیاء، 105)

«وعدالله الّذین آمنوا منكم وعملوا الصالحات لیستخلفنّهُم فی الارض كما استخلف الذین من قبلهم ولیمكّننّ لهم دینهمُ الذی ارتضى لهُم ولیبدّلنّهُم مّن بعد خوفهم أمناً یعبُدُوننی لا یشركون بی شیئا: خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین[خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند،[تا] مرا بپرستند و چیزی را با من شریک نگردانند.»(نور، 55)

«ونُریدُ أن نّمُنّ على الذین استُضعفُوا فی الارض ونجعلهُم أئمّهً ونجعلهُمُ الوارثین: خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرودست شده بودند، منت نهیم و آنان را پیشوایان[مردم] گردانیم و ایشان را وارث[زمین] کنیم.»(قصص، 5)

«یوم نطوی السّماء كطی السّجلّ للكُتُب: روزی که آسمان را همچون در پیچیدن صفحه نامه‏ها درمی‏پیچیم.»(انبیاء، 104) که این آیه بر وجود آینده‏ای درخشان تأکید می‏کند.

یهودیان، مسیحیان و مسلمانان همگی در انتظار این رهایی‏بخش هستند و در روایات مسلمانان از شیعه و سنی، صدها و بلکه هزاران روایت بیانگر آن است که انسانی خواهد آمد. در تاریخ اسلام دهها نفر ادعای مهدویت کرده‏اند، از جمله محمد بن عبدالله و منصور دوانیقی که او در ابتدا خود را مهدی خواند، یا مهدی سودانی از فرقه ختمیه که معتقد بودند مهدی به همان شکلی است که مهدی سودانی بوده است؛ یعنی در تاریخ اسلام یک امر ثابت وجود دارد: یک روز، یک انتظار، یک گشایش، یک رهایی.

امید

این میراث دینی، یک میراث اسلامی و شیعی است و تاریخ نشان می‏دهد که این میراث دیرینه است. گذشته از آنکه هر انسانی در دایره زندگی خود به سوی ایجاد زندگی بهتر تلاش می‏کند و باور دارد که رسیدن به وضعیت بهتر امکان‏پذیر است. مثلاً امروزه جهان به دنبال درمان سرطان است. چقدر در این راه هزینه می‏کند؟ صدها میلیون و بلکه میلیاردها. دانشمندان در حال انجام پژوهشهایی برای پیدا کردن درمان سرطان هستند. آیا این تلاش نشانه آن نیست که همه مردم بر این باورند که این بیماری راه درمان دارد. اگر می‏دانستند که درمانی ندارد، به دنبال آن نمی‏گشتند. هر دانشمندی در جستجوی درمانی برای بیماریها، و نظامی بهتر و راه حلی برای هر مشکلی از جمله مشکلات اجتماعی است. هر فردی و هر دانشمندی و هر کارشناسی در حال حرکت‌ و در درون خود به دنبال فردایی بهتر است.

فردای بهتر

فردای بهتر در فطرت انسان قرار دارد و مهدی بشارت‏دهنده و دعوت‏کننده به نظام اجتماعی بهتر است؛ نظامی که عدالت را بگستراند، برای همه قابلیت‏ها و تواناییها فرصت ایجاد کند و انسان را به پیشرفت بیشتر در زمینه دانش و صنعت و... سوق دهد و در یک کلام، سعادت مطلوب بشری را که نیازمند یک نظام اجتماعی است، فراهم کند. مهدی به چنین نظامی بشارت می‏دهد.

این تفکر در فطرت مردم جا دارد و ما معتقدیم و از روایات نیز برمی‏آید که مهدی جامعه‏ای تأسیس می‏کند که هر انسانی در آن با خوشبختی و آسایش و عدالت زندگی خواهد کرد و بنابر یک تعبیر ادبی و مجازی، گرگ و گوسفند از یک جا آب می‏نوشند. این تعبیر به معنای عدالت فراگیر و عدم تجاوز است.

در آن جامعه مال و ثروت ملاک نیست، و اعتماد حاکم است. نقش مال تنها مبادله کالا با کالا است ولی به طور مؤجّل. هر انسانی به اندازه نیاز خود[از جامعه] بهره می‏گیرد و به اندازه توانایی خود به جامعه خدمت می‏کند. چنین نظامی، نظام آرمانی است. بنابراین معتقدیم مهدی کسی است که ما را به این نظام یعنی بهشت دنیا و بهترین وضعیتی که انسان بر روی زمین می‏تواند داشته باشد، بشارت می‏دهد. این نظام مهدی است. در تاریخ تشیع، مهدی(عج) سه نقش تاریخی داشته است:

اول: انتظار به معنای امید

شیعه دوران پرستم و دشواری را پشت سر گذاشته است. از اجدادتان بپرسید. حتی مجالس حسینی را نیز پنهانی برگزار می‏کردند و همواره نگران آزار و اذیت حاکمان و نظارت آنان بودند. اگر امید گشایش وجود نداشت، طایفه ما بر اثر فشار سنگینی که بر او وارد می‏شد، از بین می‏رفت؛ چراکه انسان هنگام ناامیدی از پا درمی‏آید و تسلیم می‏شود و بسیاری از مردم سقوط کرده‏اند و از پا در آمده‏اند. اندیشه مهدویت همواره به مردم می‏گفت: روز نجات و رهایی وجود دارد، حتی اگر از عمر جهان یک روز بیشتر نمانده باشد. این نگرش در ما امید به وجود آورد و بر اثر آن ـ به رغم وجود ستمهای فراوان ـ از پا درنیامدیم و ستمدیدگان جهان نیز از پا در نیامدند.

دوم: انتظار به معنای آمادگی

اگر شما بگویید ساعت 2 منتظرت هستیم تا به سفر برویم، سپس ساعت 2 بیایید و ببینید من هنوز در رختخواب هستم و می‏خواهم به حمام بروم و لباس بپوشم و ... در این صورت روشن می‏شود که من منتظر شما نبوده‏ام، چطور می‏شود در رختخواب منتظر بود؟ انتظار به این است که آماده باشم و همه کارهای مزبور را انجام داده و منتظر ایستاده باشم تا به مجرد آنکه آمدید، سفر را آغاز کنیم.

معنای آمادگی پدران ما در طول تاریخ همین انتظار است. پدران ما آماده بوده‏اند. به یاد دارم وقتی کودک بودم، در خراسان روزی به انبار خانه رفتم و شمشیر بزرگی دیدم. از پدرم که روحانی بود، پرسیدم: «این چیست؟» گفت: «شمشیری است تا وقتی ندا داده شد، به آن پاسخ گویم.» او آماده بود. این میراث هر فردی است که می‏خواهد آماده باشد، باید آموزش دیده و آماده و قوی و مجهز باشیم. بنابراین انتظار نقش آماده‏سازی و تمرین روحی و فکری و جسمی و نظامی دارد.

سوم: نقش فقهی امام

فقها می‏گویند وقتی در مسئله‏ای اجماع وجود داشته باشد، آن مسئله ثابت می‏شود و از امور مسلم به حساب می‏آید. بنابراین اگر امت منحرف شود یا اشتباه کند، امام نظری مخالف با رأی اکثریت می‏دهد و این راه از تحقق اجماع بر یک مسئله اشتباه جلوگیری می‏کند. این بحث مفصلی است که آن را[قاعده لطف] می‏نامند؛ یعنی امامی که غایب است، شریعت را از انحراف حفظ می‏کند.

روزنامه اطلاعات