کافکا، مدرن و باستانی / محمود حدادی . مترجم

1393/3/12 ۰۹:۱۷

کافکا در سال 1883 در پراگ به دنیا آمد و در سال 1924 در آستانه 40سالگی در وین در گذشت. در حاشیه جامعه ادبی روزگار خود می‌زیست و بعد از جنگ جهانی دوم بود که جهانی شد. در زندگیش کودکی بود رویاپرداز در خانواده‌ای کاسبکار، جوانی بی‌گرایش دینی در میان اقلیت یهودی و شهروندی خواهی نخواهی یهودی در جامعه‌ای مسیحی؛ و به این ترتیب مصداق کامل این سخن دورنمات که: «هر انسان یک نمایشنامه خاص خود است، خواهی خنده‌آور باشد یا غمبار و بسا که این هر دو است، هم خنده‌آور، هم غمبار. انسان چنان پیچیدگی دارد که جز در فردیت تجلی نمی‌یابد.

کافکا در سال 1883 در پراگ به دنیا آمد و در سال 1924 در آستانه 40سالگی در وین در گذشت. در حاشیه جامعه ادبی روزگار خود می‌زیست و بعد از جنگ جهانی دوم بود که جهانی شد. در زندگیش کودکی بود رویاپرداز در خانواده‌ای کاسبکار، جوانی بی‌گرایش دینی در میان اقلیت یهودی و شهروندی خواهی نخواهی یهودی در جامعه‌ای مسیحی؛ و به این ترتیب مصداق کامل این سخن دورنمات که: «هر انسان یک نمایشنامه خاص خود است، خواهی خنده‌آور باشد یا غمبار و بسا که این هر دو است، هم خنده‌آور، هم غمبار. انسان چنان پیچیدگی دارد که جز در فردیت تجلی نمی‌یابد.» آیا از تاثیر این فردیت است که در آثار کافکا انسان‌ها را همیشه تنها می‌یابیم؟ کافکا با ترجمه‌های امروزه شاید منسوخ و با این حال تاریخی هدایت و قائمیان در پایان دهه 1320 خورشیدی، در ایران هم بدل به نماد ادبیات مدرن شد، ادبیاتی که بر خلاف مکتب‌های تهذیبی و اخلاقگرا، انسان در ساحت آن نه اشرف مخلوقات که مشکل‌ترین موجود ترسیم می‌شود. داستان‌های کافکا بیشتر خصلتی تمثیلی دارند و در این مقام نمی‌توان تفسیری نهایی از آنها به دست داد. چنین است که ذهن خواننده را دایم با خود درگیر نگه می‌دارند. و عناصری که در داستان‌هایش به کار می‌گیرد؟ این عناصر از یک سو مدرن‌اند و از سویی باستانی. در قصه‌های او انسان حیوان می‌شود و حیوان همنشین انسان. پس دگردیسی، (مسخ) یکی از عناصر کانونی آثار اوست. با این تعبیر می‌توان گفت کافکا از درونمایه‌های افسانه‌های مردمی و اسطوره‌های باستانی بهره می‌گیرد و این شاید یکی از رازهای ماندگاری اوست. زیرا افسانه و اسطوره هم پایه بر عنصر دگردیسی دارند. آینه‌ای که سخن می‌گوید (در افسانه سفیدبرفی)، یا انسانی که بدل به درخت سرو می‌شود (در اسطوره سیپاریس شکارچی)، چنین موتیف‌هایی در عرصه ادبیات همیشه تازه‌اند. این موتیف‌ها به شکلی طبیعی به داستان‌های کافکا هم راه می‌یابند و به سهم خود به آنها هم نمودی باستانی می‌بخشند. ما با این ادعا کافکای مدرن را تا به سرچشمه‌های ادبیات جهانی بازپس می‌بریم. ولی شاید بشود گفت جوهر هنری کافکا از این هم کهن‌تر است. از این حیث باز از دورنمات نقل قول بیاوریم که جهان خود را به جهان کافکا بسیار نزدیک می‌دانست. دورنمات ضمن آنکه دالان‌های تاریک و بی‌روزن قصه‌های کافکا را با هزارتوی مینوتائور و تمثیل غار افلاطون خویشاوند می‌خواند، ترس‌ها و حس غربت و بی‌پناهی او را ریشه‌ای‌تر و حتی پیشاادبی می‌شمرد و تصریح می‌کند: «در دنیای تخیل هیچ چیز تازه نیست، همه ساختارها ازسرساختارها، همه تصویرها از سرتصویرها جانمایه می‌گیرند. سرساختارها و سرتصویرها و هرآنچه در اساس نخستین و سرچشمه‌ای است، مشترک تمامی انسان‌هاست... با این حال ما ساحت‌های پیشاادبی، پیش معنوی، پیش دینی و پیش‌اندیشه‌وری داریم. من تاثیر ادبیات را بر ادبیات انکار نمی‌کنم، اما آن برداشت‌ها که بر پایه تاثیرات پیشاادبی بدل به ادبیات می‌شوند، مهم‌ترند.» احساس‌هایی که کافکا در آثارش منتقل می‌کند، احساس‌هایی چون تنهایی، بی‌پناهی و گمگشتگی از نگاه دورنمات همه ریشه‌هایی کهن و پیش‌ادبی دارند. چنین، کافکا از دید او بیانگر بنیادی‌ترین دلگواهی‌های انسان است. البته در روزگار کافکا سیاه‌نگری هنرمندان تنها به او محدود نمی‌شد و دلگرفتگی‌های او را بیشتر شاعران مکتب اکسپرسیونیسم، کسانی چون تراکل، هایم و موزیل هم داشته‌اند. با این حال ارایه تصویر انسانی معصوم و با وجود این در چنبره نیروهایی ناانسانی گرفتار، شاید در آثار او نمودی پیگیرتر دارد و بر اساس مناسبات کنونی انسانی، میل به همذات‌پنداری را، با او، بالاتر می‌برد. با این‌ گذار مختصر در آثار کافکا آیا می‌شود او را هنرمندی بشمریم که همه ما را در زندگی مشایعت می‌کند، چه بدانیم، چه ندانیم؟ در هر صورت می‌توان امروز و در آینده هم از او بدبینی آموخت، بدبینی‌ خود هدف نیست، بلکه ابزاری است که انسان را در ارزیابی حیات و مناسبات او با پیرامون انسانی‌اش به سنجش و بازسنجش وا می‌دارد.

روزنامه شرق