نقطه آغاز کودتا 9 اسفند 1331

1394/12/9 ۱۰:۲۶

9 اسفند شاید در تقویم‌های معمولی روز مهمی نباشد، اما این روز در سال 1331 روزی بسیار مهمی محسوب می‌شد؛ روزی که اختلافات میان رهبران نهضت ملی شدن نفت ایران به اوج خود رسید و به عبارت دقیق‌تر آغازی برای اتفاقات منجر به «کودتا»ی 28 مرداد 1332 شد. از قضا 9 اسفند را روزی دانسته‌اند که در آن به جان محمد مصدق، سوء قصد شده است؛ روایتی که خود مصدق آن را تایید و تاکید می‌کند زندگی‌اش در خطر بوده است. اتفاقات این روز محمد مصدق را تبدیل به مردی کرد که حاصل آن را در 5 ماه ابتدایی سال 1332 شاهد بوده‌ایم.

سجاد صداقت: 9 اسفند شاید در تقویم‌های معمولی روز مهمی نباشد، اما این روز در سال 1331 روزی بسیار مهمی محسوب می‌شد؛ روزی که اختلافات میان رهبران نهضت ملی شدن نفت ایران به اوج خود رسید و به عبارت دقیق‌تر آغازی برای اتفاقات منجر به «کودتا»ی 28 مرداد 1332 شد. از قضا 9 اسفند را روزی دانسته‌اند که در آن به جان محمد مصدق، سوء قصد شده است؛ روایتی که خود مصدق آن را تایید و تاکید می‌کند زندگی‌اش در خطر بوده است. اتفاقات این روز محمد مصدق را تبدیل به مردی کرد که حاصل آن را در 5 ماه ابتدایی سال 1332 شاهد بوده‌ایم. 9 اسفند 1331 باعث سرایت جرقه‌هایی به انبار کاه نهضت ملی شد؛ جرقه‌های که آتش خود را 5 ماه بعد به رخ کشید. شاید به همین دلیل‌ است که 9 اسفند را روز جدایی خط‌ها و پایان دوره محمد مصدق دانسته‌اند.

  درگیری نهایی شاه و مصدق
در روز 9 اسفند 1331 درگیری نهایی میان شاه و مصدق به اوج خود رسید. هرچند همه مورخان و راویان این روزها درباره اتفاقات بین شاه و مصدق تنها در همین نکته اتفاق نظر دارند و در بیان جزئیات به شکل دیگری به بحث پرداخته‌اند. طرفداران و بسیاری از فعالان هر دو طرف، دیدگاه‌شان را درباره این حادثه بیان کرده‌اند. نکات و مواردی که به دلیل متناقض بودن آنها همچنان حادثه 9 اسفند 1331 - همچون روزهای منتهی به کودتای 28 مرداد 1332 - را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. در اسفند 1331 جو کشور کاملا متشنج بود و اعتماد نداشتن میان شاه و مصدق شرایط کشور را به لحظات بحرانی نزدیک می‌کرد. نخست‌وزیر، دربار را کانون توطئه می‌دید. در جای دیگر، یکی از قبایل بختیاری شورش کرد و مصدق به دست داشتن شاه در این قضیه مظنون بود. همین ظن مصدق باعث شد چند روز قبل از 9 اسفند، دستور دستگیری سپهبد زاهدی را صادر کند. اما همه این اختلافات از ابتدای اسفند آغاز شد؛ روزی که مصدق قصد خود را بر استعفایی دوباره قرار داد.

  استعفای مصدق
30 بهمن 1331، محمد مصدق در دیدار با یکی از معتمدان شاه به او اعلام کرد به اطلاع شاه برساند قصد دارد استعفا کند و در ملا‌عام شاه را مقصر این تصمیم قلمداد خواهد کرد. شاه در واکنش به این خبر حسین علا، وزیر وقت دربار را نزد مصدق فرستاد تا او را متقاعد کند که تغییر عقیده دهد. اما مصدق با سرسختی شاه را متهم می‌کرد که برپایی شورش بختیاری‌ها کار اوست. مصدق در این دیدار فرصت را غنیمت ‌شمرد و از تقسیم زمین‌های سلطنتی میان روستاییان شکایت کرد و خواستار بازگشت آن به دولت ‌شد. او همچنین از اینکه بخشی از درآمدهای بنیاد و حرم امام رضا (ع) در مشهد به دربار اختصاص داشت ، شکوه کرد. اما واکنش علا به اعتراض‌های مصدق داستان را وارد فاز تازه‌ای کرد. علا ضمن اینکه به مصدق اطمینان داد شاه می‌خواهد او - حداقل تا پایان مناقشات نفتی - نخست‌وزیر بماند، اتهامات مصدق را رد کرد و به نخست‌وزیر گفت شاه تمایل دارد کشور را موقتا ترک کند.

  رمز حمله به مصدق
بسیاری از منابع تاریخی در این مساله شکی ندارند که خود شاه اولین بار ایده ترک کشور را مطرح کرده است. شاه گفته بود برای درمان نازایی خود و همسرش - ثریا - کشور را ترک می‌کند. اما از سویی این تصمیم شاه با مخالفت شدید مخالفان مصدق روبه‌رو شد. در پایان جلسه مصدق و علا، مصدق با این طرح شاه موافقت می‌کند و برنامه سفر برای 9 اسفند 1331 هماهنگ می‌شود. اما درز این قضیه باعث شد توفانی علیه مصدق وزیدن بگیرد؛ توفانی که همه دشمنان آن در هر چه شدت گرفتن آن هم‌پیمان شدند. مصدق در این روز برای خداحافظی به کاخ مرمر می‌رود. اما به سرعت چند هزار نفر در مقابل کاخ جمع می‌شوند تا مانع خروج شاه از ایران شوند. داستان از جایی جذاب می‌شود که افسران بازنشسته و حامیان شاه و اوباش خیابانی به این جمع می‌پیوندند. مصدق پس از دیدار شاه، به واسطه پیام لویی هندرسون، سفیر آمریکا از کاخ برای ملاقات با او خارج می‌شود و به سمت خانه خود که در نزدیکی کاخ بود، حرکت می‌کند. مصدق در خاطرات خود می‌نویسد جمعیت قصد جان او را کرده بودند. او به خانه می‌رسد اما با حمله جمعیت به خانه‌اش روبه‌رو شده و مجبور می‌شود از در پشتی فرار کند.

  پایان ماجرا
هر چند مصدق پس از مدتی به خانه خود که با حمله به آن آسیب‌هایی وارد شده بود بازگشت و شاه نیز به دلیل حمایت‌هایی که از سوی مجلس و گروه‌ها از او شد ایران را در آن بازه زمانی ترک نکرد، اما در 5 ماه بعدی تا کودتای 28 مرداد 32 همه چیز در کشور متلاطم بود؛ تلاطمی که هنوز بسیار از مورخان دلیل آن را حوادث 9 اسفند 1331 می‌دانند؛ گویی استارت کودتا در این روز زده شده بود.

منبع: روزنامه فرهیختگان