گاهشمار شمسی تغییر خط فارسی (از قرن اول هجری تا کنون) / کاظم استادی

1394/11/17 ۱۳:۰۸

تنظیم گاهشمار برای موضوعات مختلف، یکی از لازم ترین و بهترین کارهای ممکن در آن موضوع است، چرا که توجه و خواندن گاهشمار، می تواند یک نمای بیرونی و اطلاعات کلی، از سیر تغییر و تحولات آن موضوع در اختیار ما قرار دهد تا قدرت تجزیه و تحلیل انسان را در آن موضوع، آسان کند.

تنظیم گاهشمار برای موضوعات مختلف، یکی از لازم‌ترین و بهترین کارهای ممکن در آن موضوع است.
چرا که توجه و خواندن گاهشمار، می‌تواند یک نمای بیرونی و اطلاعات کلی، از سیر تغییر و تحولات آن موضوع در اختیار ما قرار دهد تا قدرت تجزیه و تحلیل انسان را در آن موضوع، آسان کند.
خواندن معلومات مختلف و پراکنده در یک موضوع، نمی‌تواند این ثمر را همراه داشته باشد، زیرا برای فهم بهتر و دقیق‌تر، لازم است به این اطلاعات درهم و غیر منسجم، دسته‌بندی شده نگاه کنیم تا منتج به نتیجه مناسب و مطلوب گردد. گاهی، نگاهی گذرا به یک گاهشمار، بسیاری از چرایی‌های ذهن انسان را پیرامون یک موضوع، پاسخگو است و در کمترین زمان ممکن، فرد می‌تواند به راحتی بسیاری از اسرار مرموز و گنگ یک موضوع را پی‌ببرد.
موضوع این مقاله، «گاهشمار خط فارسی» از قرن اول هجری تا کنون است. البته این مقاله سعی ندارد پیرامون مزایای تغییر خط فارسی و معایب آن سخن بگوید. یا در رد آن قدمی بردارد، بلکه تلاش دارد تا شما را با یک نمای کلّی از تاریخچه خط فارسی و فعالیت‌های گذشتگان در این باره آشنا کند و با مطالعه این گاهشمار، شما بتوانید به جواب بسیاری از سؤالات ذهنی خود برسید؛ بی‌آنکه در اثبات یا ردّ تغییر خط فارسی، سخنی رفته باشد.
اینجانب مدت دو سال است که مشغول تألیف کتاب دانشنامه خط فارسی هستم. این کتاب در دوازده فصل و حدود شش جلد پانصد صفحه‌ای، آماده حروفچینی است، به مناسبت فصلی از این کتاب، لازم بود تا گاهشماری تنظیم شود، بنابراین مقاله حاضر، مختصری از آن گاهشمار است.
در اینجا ضروری است، پیش از نمایش گاهشمار، چند نکته بیان شود:

1 ـ از قرن اول هجری تا قرن سوم، هیچ کتاب نوشته‌ای، به جز قرآن کریم یا برگ‌هایی از این مصحف شریف، در ایران و اسلام، بر جای نمانده است. اولین نسخه خطی به جای مانده از صدر اسلام، مربوط به قرن سوم هجری و به زبان عربی است؛ البته اصل این نسخه نیز در ایران موجود نیست.

2 ـ پس از ورود اعراب مسلمان به ایران، در زمانی نسبتاً کوتاه، خط پهلوی- که در آن زمان خط نوشتاری اکثر مناطق ایران بود- از کاربرد عمومی ساقط شد. حتی تا چند قرن خط یا زبان نوشتاری مردم ایران، زبان و خط عربی گشت و مردم ایران به زبان فارسی چیزی نمی‌نوشتند، مگر در گوشه و کنار و آن هم غیر قابل توجه.

بنابر آنچه بیان شد، در واقع و به طور رسمی و همه‌گیر، از اواسط قرن ششم، زبان فارسی در نوشتارها نمایان شد. اگر بخواهیم خط فارسی را بررسی کنیم، باید بدانیم که خط فارسی کنونی، از قرن ششم آغاز شده است؛ پیش از آن، فارسی‌نویسی کلاً رایج نبوده و همه نوشته‌ها به زبان عربی نگارش می‌شده است. خطوط فارسی قبل از این و برخی نوشته‌ها همانند شاهنامه فردوسی یا برخی کتاب‌های نادرِ پیش‌ از آن، به صورت استثنا به زبان فارسی نگاشته شده‌اند و فارسی‌نویسی، در ایران عمومیت نداشته است.

3ـ سده ششم هجری قمری، آغاز خطاطی فارسی در ایران و سده نهم و دهم هجری، اوج خطاطی کتاب‌های فارسی است. در سده دوازدهم، با ورود حروفچینی سربی به ایران، کاهش چشم‌گیری در خطاطی فارسی پدید آمد؛ حتی پس از آن، خطاطی کتاب، فقط به صورت تفنّنی و تفریحی و تزیینی به کار رفته است؛ به صورتی که اکنون، خطاطی کتابی منسوخ شده است، مگر استثنائاتی غیر قابل توجه. جالب‌تر اینکه حتی برای اکثر مردم ایران، خطوط خطاطی، خوانا یا حداقل به راحتی خوانا نیست، مگر متن‌های بسیار کوتاه و تیتروار.

4 ـ خط فارسی عمومی مردم ایران، از زمان پیدایش خط نسخ (و گاه نستعلیق) و کاربرد عمومی آن تا کنون، تغییر قابل ملاحظه و چشم‌گیری نکرده است، به طوری که اگر سیر خط‌های عمومی و رایج بین اکثر مردم ایران (و نه خطاطان حرفه‌ای) را در نوشته‌جات و کتاب‌های غیر تزیینی، بررسی کنید، خواهید دید که در حال حاضر ایران، خط فارسی همان است که هشتصد سال پیش بوده است، مگر در موارد خاص که برخی مردم بد خط‌اند یا بسیار خوشنویس.

5 ـ تاریخ وقایع این گاهشمار، بر اساس مبدأ هجری شمسی تنظیم شده است. اکثر تاریخ‌ها، بسیار دقیق‌اند، اما از آنجایی که در تبدیل تاریخ قمری به شمسی، جدای از پیچیدگی‌های تفاوت این دو شیوه، ماه‌های این وقایع نیز تأثیر گذارند، ممکن است برخی سال‌های ذکر شده در مقاله، با یک سال پس و پیش، واقعیت پیدا کنند. و برخی نیز که نشان دهنده دوره خاصی هستند، تاریخ حدودی آن دوره یا واقعه ذکر شده است.[1]

***
برای تنظیم این گاهشمار، تلاش فراوانی انجام شد و به منابع بسیاری مراجعه نمودم، ولی از آنجا که تاریخ همیشه قرین عدد و رقم است، حروفچینی، نمونه‌خوانی، تطبیق و تنظیم متن‌های تاریخی بسیار مشکل است، و احتمالاً در تنظیم این مقاله، مرتکب خطاهایی نیز شده‌ام. بسیار مناسب است که خوانندگان فرهیخته و محترم، خطاهای آن را متذکر شوند.[2]
تاریخ هجری شمسی /  عنوان واقعه تاریخی
0000 ـ   رواج «خط پهلوی» در ایران و «خط کوفی» (ساده و مایل، بدون نقطه و اعراب) در عربستان و عراق.
0021 ـ   سقوط شاهنشاهی «ساسانیان» توسط مسلمانان.

0021 ـ   آغاز نفوذ و درآمیختگی زبان و خط عربی در ایران.[3]
0025 ـ   وجود سکه‌ای که اثری از زبان عربی دارد. (ولی اصالت آن ثابت نشده است)
0026 ـ   رواج خط کوفی و نسخ عربی در نوشتارها.
0030 ـ   نخستین سکه ایرانی به زبان عربی (همراه خط پهلوی) در مرو ضرب شد.
0031 ـ   افزایش تعداد سکه‌های خط عربی در ایران (همراه خط پهلوی).
0067 ـ   ابداع حرکات حروف خط کوفی به شکل نقطه توسط «ابوالاسود دوئلی».
0073 ـ   نخستین سکه ایرانی که در آن «خط پهلوی» کاملاً از بین رفته است.
0084 ـ   گردانیدن «دیوان ولایات» از فارسی به عربی و آغاز استعمال «خط سیاق» برای حسابداری.
0125 ـ   ابداع «نقطه» و ابداع «زیر و زبر» با دوایر کوچک یا خطوط مورب نازک توسط «یحیی بن یعمر العدوانی» در خط کوفی.
0125   ـ   تغییر ترتیب حروف الفبا، به مبنای «ابتثی».
0128   ـ   آغاز خلافت عباسیان و شروع ترجمه و تألیف کتب گوناگون علمی به زبان و خط عربی.[4]
0128   ـ   رونق بازار خوشنویسی.
0146   ـ   پیشنهاد علایمی شامل: فتحه، ضمه، کسره، سکون، تشدید، مد، همزه و تنوین توسط «خلیل ابن احمد فراهیدی».
0209   ـ   الالسن المخترعه من الحروف المبتدعه (یا کتاب الاعلام بفک الرموز من سائر الاقلام /  ایوب بن مسلمه / خطی
0223   ـ   درآمیختن واژه‌های عربی با فارسی و همگانی‌شدن خط عربی و بیگانگی مردم از «خط پهلوی» همانند زبان پهلوی.
0252   ـ   آغاز فرمانروایی‌های مستقل در ایران.
0254   ـ   تجلیل از شعرای «عربی‌سُرا» در ایران.
0271   ـ   قدیمی‌ترین اصل نسخه خطی عربی برجای مانده (به جز قرآن)، به نام غریب الحدیث از ابن قتیبه که فیلم نسخه در ایران موجود است.
0291   ـ   به کارگیری بیشتر «خط نسخ» و نیز ممتاز شدن خطوط ستّه (شش‌گانه)[5]  و پیدایش خطوط دیگر، برای کاربردهای خاص؛ همانند خط غبار.
0336   ـ   داستان‌ها و روایات تاریخی به عنوان نخستین اثر زبان فارسی در مجموعه‌ای مستقل با نام شاهنامه ابومنصوری در اختیار مردم قرار گرفت.[6]
0343   ـ   نخستین شعرسرایی فارسی، توسط «محمدبن وصیف» و آغاز استعمال دوباره «فارسی دری» و خروج آن از رکود.[7]  
0350   ـ   رواج آموزش زبان عربی در مکتب‌ها از کودکی و رواج نام‌ها و کنیه‌های عربی در بین مردم ایران.
0352   ـ   به کارگیری خط کوفی ایرانی (کوفی شرقی).
0353   ـ   قدیمی‌ترین اصل نسخه خطی عربی (به جر قرآن) موجود در ایران، به نام الهدایة و الضلاله به خط کوفی.
0358   ـ   با وجودی که «سره‌نویسی» و «سره‌گویی» مذمت می‌شد، «فردوسی» سرودن شاهنامه را آغاز کرد.[8]
0359   ـ   تألیف لغت‌نامه‌های عربی به فارسی.
0380   ـ   به کارگیری خط کوفی مغربی.
0384   ـ   ترجمه تفسیر طبری، اولین متن دینی اسلامی به زبان و نثر فارسی نوشته شد.
418     ـ   تا این زمان، قانون و دفاتر و امثله و مناشیر، به عربی نوشته می‌شد و فارسی‌نویسی امثله عیب بود و از این پس دوباره «فارسی‌نویسی» رایج شد.
0434   ـ   قدیمی‌ترین کتاب به خط «فارسی‌نو»، الابنیه عن حقایق الادویه است که توسط اسدی‌توسی در پزشکی تحریرشده و نسخه‌ای از آن، اکنون برجای مانده است.
0437   ـ   به کارگیری خط کوفی خراسانی.
0451   ـ   تألیف لغت‌نامه فارسی به فارسی.
0466   ـ   قدیمی‌ترین اصل نسخه خطی فارسی، ذخیره خوارزمشاهی است که فیلم این نسخه در ایران موجود است.
0485   ـ   به کارگیری خط کوفی گلدار سلجوقی.
0485   ـ   تألیف برخی کتاب‌های معتبر و مهم به زبان فارسی.
0500   ـ   به کارگیری خط کوفی رازی و غوری.
0524   ـ   رغبت مردمان در این دوره از مطالعه کتب عربی قاصر گشت.
0534   ـ   منسوخ شدن خط کوفی و رواج بیشتر خط نسخ و محقق.
0563   ـ   به کارگیری خط بنایی.
0582   ـ   فارسی شدن نامه‌های خصوصی و برخی نوشته‌های دیگر، به خط نسخ.
0648   ـ   قدیمی‌ترین نسخه گلستان سعدی، موجود در ایران که به سال 637 تألیف شده است.
0648   ـ   قدیمی‌ترین نسخه بخشی از مثنوی معنوی، موجود در ایران؛ البته تألیف مثنوی از سال 641 تا وفات مولوی (652ش) ادامه داشته است.
0769   ـ   برای نخستین بار کتاب‌هایی با حروف متحرک در «چین» به چاپ رسید.
0769   ـ   قدیمی‌ترین نسخه دیوان حافظ، موجود در ایران که به سال وفات مؤلف است.
0819   ـ   حروفچینی و چاپ با «حروف فلزی مجزا» توسط «یوهانس گوتنبرگ» آلمانی، ابداع شد.
0825   ـ   به کارگیری خط نستعلیق در خط فارسی.[9]
0826   ـ   کار چاپ، توسط «گوتنبرگ» مکانیکی شد.
0829   ـ   چاپ کتاب مقدس.
0830   ـ   اوج خطاطی ایران در دوره «ایلخانیان» و «تیموریان».
0841   ـ   صنعت چاپ پدیدار شد و به سراسر اروپا گسترش یافت.
0844   ـ   به کارگیری خط رقعه.
0894   ـ   در «ونیز ایتالیا» زیباترین نوشتار با حروف فلزی با نام «آنتیک» پدیدار شد.
0903   ـ   چاپگری ونیزی، از «حروف بزرگ ایتالیک» برای نخستین بار استفاده کرد.
0929   ـ   به کارگیری خط دیوانی توسط «حسام رومی».
1019   ـ   قدیمی‌ترین کتاب موجود، در جلفای اصفهان، که با استفاده از حروف مجزا سربی و خط فارسی (اواخر سلطنت شاه صفی)، توسط ارامنه کرملی چاپ شده است. [10]
1020   ـ   خلیفه خاچادور قیصری، در جلفای اصفهان برای نخستین بار چاپخانه‌ای دایر کرد که کاغذ و مرکب و حروف آن در جلفا تهیه می‌شد.
1055   ـ   مذاکره برادر وزیر دربار شاه سلیمان با شاه و شاردن، جهانگرد فرانسوی، برای آوردن متخصصان چاپ به ایران برای آموزش ایرانیان که به نتیجه‌ای نرسید.
1068   ـ   به کارگیری خط «شکسته نستعلیق».
1079   ـ   حروف‌های جدیدی برای الفبا در اروپا طراحی شد.
1096   ـ   کشیش آنژدوسن ژزف فرانسوی و از مبشرین فرقه نصارای کرملی- که مدتی در ایران اقامت داشت- کتاب لغت فرانسه را به فارسی، تألیف و در فرانسه چاپ نمود.
1098   ـ   اعزام اولین گروه محصلین ایرانی برای آشنایی با علوم‌جدید، به انگلستان.
1159   ـ   اختراع چاپ ژلاتینی.
1159   ـ   اولین کتاب چاپی فارسی، به نام واژه‌نامه مختصر انگلیسی و فارسی در مالاد بنگال به چاپ رسید.
1175   ـ   چاپ سنگی (لیتوگرافی) توسط «زنفلدر» تکمیل شد.
1182   ـ   محاصره شهر گنجه و آغاز جنگ‌های ایران با روسیه. دولت روس، پس از تسخیر داغستان، برای زبان‌های اوار، چچن و چرکس، الفبای جداگانه‌ای با حروف لاتین درست کرد تا در مدارس جدید، خط جدید تدریس شود و تعدادی کتاب‌های اسلامی را به همان خط برگردانیدند.
1182   ـ   اولین نمونه چاپ ژلاتینی در ایران، برای نشر شبنامه در تبریز.
1190   ـ   اعزام دو نفر محصل (میرزا محمد کاظم و حاجی باب افشار) به انگستان.
1191   ـ   ماشین چاپ، از روش مسطح به سیلندری تکامل پیدا کرد شکست ایران از روس‌ها، عقد عهدنامه گلستان و پایان جنگ‌های دور اول ایران و روس.
1194   ـ   اعزام پنج تن، دسته دوم محصلین ایرانی به انگلستان توسط عباس میرزا. (میرزا جعفر مشیرالدوله و میرزا صالح، ناشر نخستین روزنامه ایرانی، جزء این دسته بودند.)
1197   ـ   بازگشت پنج نفر محصلین ایرانی از انگلستان و تأسیس اولین دستگاه چاپ حروفی در تبریز. [11]
1197   ـ   اولین کتاب فارسی[12] به نام فتحنامه[13]و سپس رساله جهادیه[14] ، که با چاپ حروفی در تبریز چاپ شد. این حروف چاپی فارسی، با رعایت اصول خط نسخ طراحی شده بود.
1200   ـ   آغاز جنگ میان ایران و عثمانی.
1202   ـ   عقد عهدنامه ایران و عثمانی در ارزنه الروم.
1203   ـ   عباس میرزا، میرزا جعفر تبریزی را برای آموختن فن چاپ به مسکو فرستاد. [15]
1203   ـ   ورود «چاپ سنگی» به ایران، تأسیس اولین کارخانه چاپ سنگی در تبریز و دایر بودن چاپ سربی در تهران.
1204   ـ   چاپ حروفی قرآن مجید به خط میرزای نیریزی- که به قرآن معتمدی مشهور شد- توسط میرزا زین‌العابدین در تهران.
1205   ـ   ورود بیشتر «چاپ سربی» به ایران و ورود سید محمد مجتهد از عتبات به تهران و فتوای او به جهاد با روس همراه فتوای دسته جمعی روحانیان. آغاز جنگ دوم ایران با روس و فتح گنجه به دست روس و شکست ایرانیان.
1206   ـ   ابداع حروف نستعلیق هندیِ چاپی، توسط ویلکینز و چاپ کتاب پیمان تازه خداوند با همین خط در هند. فتح ایروان ایران به دست روس. عقد عهدنامه ترکمن چای و پایان جنگ دوم ایران و روس.
1213   ـ   بسته شدن چاپخانه حروفی در تبریز، و درگذشت فتحعلی شاه در سفر به اصفهان و تاجگذاری محمد شاه در تهران.
1216   ـ   انتشار نخستین روزنامه در ایران [16] و لشکرکشی محمد شاه به هرات.
1217   ـ   ظاهراً نخستین کتابی که در تهران چاپ سنگی شده، دیوان حافظ است.
1223   ـ   دو دسته دیگر از محصلین ایرانی برای آشنایی با علوم‌جدید، عازم فرنگ شدند.
1224   ـ   تشکیل مجلس موقت هیئتی علمی - فرهنگی در استامبول، که بعداً انجمن دانش نام گرفت و جمعیت علمیه عثمانی از دل آن بیرون آمد.  وظیفه‌اش مطالعه راه‌های مبارزه با بی‌سوادی و اصلاح نظام آموزشی بود. یکی از اقدامات آن، تأسیس دارالفنون است.
1224   ـ   بسته شدن چاپخانه حروفی در تهران. از این زمان تا بیش از شصت سال، چاپخانه‌های ایران منحصر به چاپ سنگی گردید.
1227   ـ   تاجگذاری ناصرالدین شاه و نصب میرزا تقی خان امیر نظام به صدارت.
1229   ـ   تأسیس دارالفنون در ایران [17] و انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه.
1230   ـ   مجلس موقت انجمن دانش در استامبول با حضور پادشاه و رشید پاشا، معمار تنظیمات، رسماً به انجمن دانش نامیده شد. [18]
1235   ـ   امضای عهدنامه صلح ایران و انگلیس و سلب حق حاکمیت ایران بر افغانستان.
1236   ـ   رسم‌الخط جدید / آخوند زاده، فتحعلی در تفلیس.
1239   ـ   خط اختراعی مسیوبارب[19] ، برای خط اسلام و نیز چاپ چند کتاب فارسی و عربی به خط اختراعی موسیو بارب در وین.
1239   ـ   رساله منیف پاشا، وزیر دولت عثمانی، درباره تغییر خط.
1241   ـ   سخنرانی معروفِ محمد طاهر منیف افندی (منیف پاشا، وزیر دولت عثمانی) در جلسه جمعیت علمیه عثمانی، در ضرورت اصلاح الفبای عرب.
1242   ـ   مسافرت آخوند زاده به استامبول و شرکت در جلسه‌ای در جمعیت علمیه عثمانی، پیرامون تغییر خط [20] و ارائه مقاله خود به این جمعیت.
1242   ـ   منظومه در خصوص الفبای تازه/ آخوندزاده، میرزا فتحعلی چاپ تفلیس.
1247   ـ   مکتوب شارل میسمر فرانسوی در بیان سبب جمودت اهل مشرق که به صدر اعظم عثمانی نوشته شده است. [21]
1247   ـ   مقاله در خصوص عدم قابلیت الفبای اسلامیه به نشر علوم، روزنامه غولوس چاپ پطرزبورغ، سال هفدهم، شماره 266.
1248   ـ   چاپ مقالاتی پیرامون تغییر خط در روزنامه‌های ترقی و حرّیت و مقالات نامق کمال[22] در جواب میرزا ملکم‌خان.
1249   ـ   نامه آخوند زاده به ملکم (25 آوریل) / آخوندزاده، میرزا فتحعلی / باکو
1250   ـ   نامه آخوند زاده به ملکم (2 ژوئیه) / آخوندزاده، میرزا فتحعلی / باکو.
1250   ـ   قحطی و خشکسالی بزرگ در سراسر ایران، که منجر به آدم‌خواری گشت.
1252   ـ   سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ به اتفاق میرزا حسین خان سپهسالار.
1254   ـ   انتشار روزنامه اختر در استامبول که اولین روزنامه چاپ در خارج از کشور و نخستین روزنامه فارسی با حروف چاپ سربی است.
1256   ـ   درگذشت میرزا فتحعلی آخوند زاده در تفلیس و سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگ.
1256   ـ   ترجمه «واپس‌مانده اهالی شرق از ترقی به خاطر نقصان الفبا»، نوشته «شخص کامل» از بیکزاد کان گرجستان، توسط رشدی و چاپ آن در روزنامه اختر ش 17 چاپ شد.
1257   ـ   بررسی امکان تغییر خط عربی و ترکی به حروف لاتین، نامق کمال.
1258   ـ   گفتارهایی پیرامون نارسایی‌های واک‌های خط عربی از انسی‌زاده، سعید در روزنامه ضیاء قفقاسیه تفلیس.
1259   ـ   اصلاح خط و کتابت / میرزایوسف‌خان،[23]  چاپ شده در روزنامه اختر سال ششم، شماره 22، چاپ استامبول.
1259   ـ   کاغذ وین، میرزا حسن،[24]  پیرامون تغییر خط، روزنامه اختر سال ششم، شماره 28 ، چاپ استامبول.
1259   ـ   ترجمه استفتاء میرزا یوسف خان پیرامون تغییر خط، توسط مسیو بارب در روزنامه رسمی وین.
1259   ـ   الفبای اختراعی میرزا رضای‌تبریزی،[25] چاپ شده در مطبعه شرکت ایرانیه در اسلامبول. و چاپ مقدمه این رساله در روزنامه اختر، س 7، ش2، چاپ استامبول.
1259   ـ   سواد تعلیقه، شیخ الاسلام قفقاز (آخوند احمد حسین زاده) برای میرزا رضای تبریزی، روزنامه اختر، سال هفتم، شماره 5 ، چاپ استامبول.
1259   ـ   معلم الاطفال / حسین زاده، احمد؛ چاپ تفلیس در قفقاز.
1261   ـ   الفبای بهروزی / افشار بکشلو، میرزا رضاخان؛ چاپ استامبول.
1264   ـ   مقدمه گلستان سعدی / ملکم خان، ناظم‌الدوله / مطبعه ترقی لندن
1264   ـ   درباره تغییر و اصلاح الفبا / تبریزی، میرزا لطفعلی / روزنامه اختر؛ ش 21 و 22 سال 1302ق چاپ استامبول
1265   ـ   اختراع دستگاه حروف‌ریزی «لاینو تایپ».
1265   ـ   نمونه افکار (الفبای جدید) / دبیر، میرزا حسین خان؛ چاپ استامبول.
1265   ـ   رساله در وجوب اصلاح خط اسلام / مستشارالدوله، یوسف؛ چاپ استامبول.
1265   ـ   نامه میرزا نجفعلی خان (سرکاتب اول و ترجمان سفارت کبرای دولت ایران) پیرامون تغییر خط، روزنامه اختر، سال دوازده، شماره 37 ، چاپ استامبول.
1265   ـ   اقوال علی (به خط ملکمی)  و ضروب امثال (مثل‌های ترکی به خط ملکمی) / ملکم خان، ناظم‌الدوله / مطبعه ترقی لندن
1265   ـ   نمونه خطوط آدمیت / ملکم خان، ناظم‌الدوله / مطبعه ترقی / 61 ص / لندن
1266   ـ   اختراع ماشین حروف‌چینی «مونوتایپ» توسط «تالبرت لانستون» آمریکایی.
1268   ـ   الفبای تازه / آلان براغوش، میرزاکاظم خان، سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ، عزل ملکم هان و  انتشار روزنامه قانون توسط او در لندن.
1277   ـ   تشکیل دوباره جمعیت علمیه عثمانی، که همزمان با کاسته شدن فعالیت‌های انجمن دانش، به صورت غیر دولتی، ولی با همان اهداف شکل گرفت.
1279   ـ   برای استفاده از «خط نستعلیق» در حروف‌چینی سربی، تلاش‌هایی در آلمان به عمل آمد.[26]
1283   ـ   اصلاح الفبا از تختنسکی، محمد آقاشاه در روزنامه شرق روس تفلیس.
1284   ـ   مسالک المحسنین / طالبوف، میرزا عبدالحیم / بی‌نا / تبریز
1288   ـ   کتابچه‌ای پیرامون خط جدید از حقی‌بیک میلاسی[27] ، اسماعیل چاپ استامبول و بیروت
1288   ـ   الخط الجدید چاپ بیروت
1289   ـ   کتابی با الفبای لاتین از امیرخانجر، ابراهیم چاپ استامبول
1292   ـ   الفبای خط نو برای نوآموزان پارسی[28]  / اویسی، علی محمد.
1293   ـ   شروع جنگ جهانی اول.
1300   ـ   ممنوعیت حک خطوط خارجی در تابلوهای مغازه‌ها و دکاکین و استفاده از خط فارسی و مخالفت اتباع خارجه.
1301   ـ   کمیته الفبای نو به راهبری نریمان نریمانوف پدید آمد.
1302   ـ   انتشار «مسأله تبدیل الفبا به لاتین» (به روسی) / پولیوانف، پروفسور در شوروی. و حرکت احمد شاه به اروپا؛ اعلان جمهوری در ترکیه و خروج قوای انگلیس از ایران.
1303   ـ   ارسال هیئت‌هایی به جمهوری ترک و تاتار برای گزینش الفبای نو.
1303   ـ   نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان، توانست قانون استفاده از خط لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان برساند.
1304   ـ   ورود رسمی بحث تغییر خط به ایران و نیز انتشار «علامات و قواعد تنقیط» و «الفبا به ترتیب راه نو» / کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین و کتاب «لزوم اصلاح خط و زبان» / اعتصام‌زاده، ابوالقاسم و اعلام انقراض قاجاریه و تأسیس سلسه پهلوی.
1305   ـ   طرح تبدیل الفبای ترکی ملل جماهیر شوروی و ترک زبانان آذربایجانی جهان، به لاتین؛ در اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو.
1305   ـ   نخستین پلونیوم کمیته مرکزی الفبا در باکو و بررسی پیشنهادهای رسیده پیرامون الفبا.
1306   ـ   تاجیکستان و الفبای نو، معروف زاده، مجله رهبر دانش شماره 2 و دنیای نو ـ الفبای نو / عبدالرئوف فطرت، مجله رهبر دانش شماره 3 و نیز لایحه الفبای‌نو در تاجیکستان.
1306   ـ   «گاتها» (مقدمه، در لزوم تغییر خط) و «تغییر خط فارسی» و «پوراندوخت‌نامه» (مقدمه، در لزوم تغییر خط) از پور داود، ابراهیم و «مخترع خط جدید» بی‌نام.
1307   ـ   الفبای اختراعی ابتهاج / ابتهاج، غلامحسین
1307   ـ   الفبای جدید، الفبای پیشنهادی / چیره
1307   ـ   در این سال حداقل 16 عنوان کتاب یا مقاله پیرامون تغییر خط فارسی منتشر شد.[29]
1307   ـ   لزوم اصلاح خط از ملکم، ناظم‌الدوله / فروغ ؛ دوره 1، ش 11ـ12 چاپ تهران
1307   ـ   خط دانش و انسانیت از اندامان انجمن دانش هندوستان، چاپ بمبئی هند
1307   ـ   پلونیوم دوم به شهر تاشکند خوانده شدند. در این پلونیوم همه جمهوری‌های قفقاز که نوشته‌های آنها به خط عربی بود، در تطبیق الفبانو و به کاربستن آن هم‌داستان شدند.
1307   ـ   «یکی یول» یا الفبای‌نو، که از لاتین گرفته شده بود، رسماً در بیشتر جمهوری‌های قفقاز به کار افتاد.
1307   ـ   با پیشنهاد «تحسین عمر» و با سخنرانی آتاتورک  (غازی مصطفی کمال پاشا) و تصویب مجلس ملی ترکیه، الفبای لاتین، جایگزین خط عربی در ترکیه شد.
1307   ـ   انتشار حداقل چهار مقاله[30]  به روسی پیرامون تغییر خط در باکو
1308   ـ   انتشار «تسهیل و تکمیل الفبا» / صدر المعالی، نور حقیق و «خط لاتین برای فارسی» / داعی الاسلام، محمد علی؛ در حیدرآباد دکن.
1308   ـ   پذیرفته شدن لایحه فطرت و تلاش عملی دولت تاجیکستان برای رسمی ساختن خط لاتین و ممنوعیت استفاده از خط عربی در دولت ازبکستان.[31]
1309   ـ   ابداع حروفچینی با روش عکاسی.
1309   ـ   انتشار «فارسی جدید» / داعی الاسلام، محمد علی و «راه پیشرفت» / فاتح، مصطفی
1310   ـ   رواج کامل حروف سربی در ایران؛ از این تاریخ تا دهه 60 ؛ که اکثر کتاب‌ها با حروف سربی چاپ می‌شده است.
1310   ـ   ماشین تحریرهای برقی شرکت آی‌بی‌ام، کم کم به ایران آمد.
1311   ـ   مکاتبه با دربار در زمینه مداخله کلوپ ایران جوان در مورد تغییر خط فارسی.
1312   ـ   الفبای فارسی / داعی الاسلام، محمد علی.
1313   ـ   انتشار «چند قاعده و چند پیشنهاد برای تسهیل نوشتن و خواندن فارسی» / کاظم زاده ایرانشهر، حسین.
1313   ـ   دبیره از بهروز، ذبیح، چاپ ایران کوده در تهران.
1314   ـ   تغییر الفبا و الفبای علائی[32]  / اعلائی، جبرئیل و «خط نو فارسی» / نثری، موسی و دو مقاله دیگر از ایشان.
1315   ـ   خطوط معمول در دنیا و میزان تکامل خط فارسی، رضاعی، حسین؛ چاپ پاریس.
1316   ـ   پیام من به فرهنگستان / فروغی، محمد علی
1317   ـ   دولت شوروی، برای یکی گردانیدن خط، همه جمهوری‌های خود (به جز ارمنستان و گرجستان) را مجبور کرد تا خط خود را از لاتین به روسی (سریلیک) برگردانند. [33]
1320   ـ   نمونه‌ای از رسم الخط ایرانی / آربری، ا.ج و «انتقاد کتاب الفبا» / باغچه‌بان، جبار
1321   ـ   خواندن و نوشتن در دو هفته / بهروز، ذبیح و نیز انتشار حداقل چهار نوشته پیرامون تغییر خط فارسی از مؤلفان: کسروی، احمد / صدرالمعالی، نور حقیق
1321   ـ   سخنرانی احمد کسروی پیرامون اصلاح خط چاپ روزنامه پرچم؛ یازدهم تیر در تهران
1321   ـ   درباره خط و الفبا از کسروی، احمد چاپ مجله پیمان در تهران
1322   ـ   الفبای آشتیانی / آشتیانی، اسماعیل  و خط آسان برای تعلیم عمومی / داعی‌الاسلام، محمدعلی در حیدرآباد دکن و انتشار سه نوشته پیرامون تغییر خط فارسی.[34]
1323   ـ   تأسیس «گروه طرفداران الفبای آسان» و انتشار حداقل پنج نوشته پیرامون تغییر خط فارسی.[35]
1324   ـ   اختراع «الفبای آسان» / آزاد مراغی، ابوالقاسم و «الفبای نو» / صفی نیا، رضا و نیز انتشار حداقل هیجده نوشته پیرامون تغییر خط فارسی.[36]
1325   ـ   انتشار حداقل چهار نوشته پیرامون تغییر خط فارسی از مؤلفان: باغچه‌بان، جبار / آزاد مراغی، ابوالقاسم / ملکم، ناظم الدوله / هوشیار، محمدباقر
1325   ـ   شیخ و وزیر (رساله‌ای درباره خط فارسی) از ملکم، ناظم‌الدوله
1326   ـ   الفبای انسونیت از ارسطا، عبدالعلی چاپ کرمانشاه
1326   ـ   انتشار «طرحی درباره اصلاح خط فارسی» / آشتیانی، اسماعیل
1328   ـ   انتشار حداقل دو نوشته پیرامون تغییر خط فارسی از مؤلفان: رحیم زاده صفوی، علی اصغر
1329   ـ   الفبای عمادی از عمادی، محمود چاپ روزنامه پرچم در تهران
1329   ـ   الفبای صاحب‌الزمانی از صاحب‌الزمانی، سید حسن چاپ روزنامه‌های مشهد
1329   ـ   انتشار حداقل پنج نوشته پیرامون تغییر خط فارسی.[37]
1330   ـ   انتشار حداقل سه نوشته پیرامون تغییر خط فارسی از مؤلفان: وصال، جمشید / نفیسی، سعید / افشار، ایرج
1332   ـ   رسم الخط یوسفی / یوسفی، اکبرخان و «شیوه خط» / ناتل خانلری، پرویز
1333   ـ   انتشار حداقل سه نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی از مؤلفان: جاوید، احمد / صدر المعالی، نور حقیق.
1334   ـ   انتشار حداقل سه نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی از مؤلفان: الهام، رحیم / حیرت، محب / صهبا، ابراهیم
1335   ـ   انواع فارسی شده دستگاه حروفچینی «مونوتایپ» در ایران به کار گرفته شد.
1335   ـ   مؤسسه روزنامه اطلاعات، تعدادی از ماشین‌های حروفچینی «اینتر تایپ» و مؤسسه کیهان و چاپخانه افست، ماشین‌های «لاینو تایپ» خریداری کردند.
1335   ـ   انتشار «در حاشیه خط فارسی و اصلاح و تغییر آن» / ثمره، یدالله
1336   ـ   انتشار «لزوم قطعی تغییر خط» / گرانفر، ابراهیم
1337   ـ   انتشار حداقل سه نوشته پیرامون رسم‌الخط خط فارسی از مؤلفان: نفیسی، سعید / سلطان علی مشهدی / کوهپایه ای، محمد
1338   ـ   سال دعوای تغییر خط، بین موافقان و مخالفان که منجر به انتشار حداقل هشتاد نوشته پیرامون مشکلات خط فارسی گشت.[38]
1338   ـ   فعالیت «انجمن تغییر خط» در ایران،  به کوشش سعید نفیسی.
1338   ـ   نقل قول برخی از آیت‌الله‌العظمی بروجردی در مخالفت با تغییر خط ‌فارسی.
1338   ـ   اصلاح الفبای ترکیه (به روسی) / کانونف، آ.ن / مجله تاریخ و زبانشناسی کشورهای شرق چاپ در لنین‌گراد
1339   ـ   انتشار حداقل پانزده نوشته پیرامون تغییر خط فارسی که بیشتر نوشته‌ها علاقه‌مند به ارائه خط لاتین بودند.[39]
1340   ـ   روش نوین برای اصلاح خط فارسی از  س، م؛ تصحیح محمدی عراقی، احمد / چاپخانه بوذرجمهری در تهران
1340   ـ   حروف کج «ایرانیک» به تقلید از حروف «ایتالیک» در حروفچینی لاتینی، برای اولین بار در ایران طراحی شد.
1340   ـ   انتشار «روش نوشتن کلمات بیگانه» / پروین گنابادی، محمد
1340   ـ   سیستم حروفچینی نوری یا تایپ سرد، برای اولین بار در جهان ظهور کرد.
1341   ـ   انتشار حداقل چهار نوشته پیرامون تغییر خط فارسی از مؤلفان: جمال زاده، محمد علی / رهنما، عبدالله / ابوترابیان، حسین
1342   ـ   انتشار حداقل پنج نوشته پیرامون مشکلات و تغییر خط فارسی از مؤلفان: محمد زاده، حمید / مقربی، مصطفی / وثوقی، ناصر / شوقی، عباس
1342   ـ   Alphanumeric APS2، نسل حروفچینی نوری در جهان که حروف را روی یک لامپ با اشعه کاتدی تولید می‌کرد.
1343   ـ   «بحثی درباره رسم الخط»: شعار، جعفر و «تغییر خط»: پورداود، ابراهیم
1344   ـ   انتشار حداقل هفده نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی.[40]
1345   ـ   پیدایش «اینترنت» با آزمایش بر روی دو کامپیوتر در شرق و غرب آمریکا.
1345   ـ   چاپ افست در ایران رواج بیشتر یافت.
1345   ـ   انتشار حداقل نُه نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی.[41]
1346   ـ   انتشار حداقل هفت نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی.[42]
1346   ـ   رسم الخط تازه / یزدانی، بهرام
1346   ـ   IBM 2680، نسل حروفچینی نوری در جهان که حروف را روی یک لامپ با اشعه کاتدی تولید می‌کرد.
1347   ـ  انتشار «املاء فارسی و راه رفع مشکلات آن» / سجادی، ضیاء و «تغییر خط از نظر ملک الشعرا» / گلبن، محمد و «مشکل خط فارسی» / محجوب، جعفر
1348   ـ  انتشار «پیشنهادی برای آسان نوشتن» / مهران و شریعت، و «دستور تعلیم الفبای نوین» / شهاب فردوس و «رسم‌الخط محمود رفیقی» / دانش پژوه
1349   ـ   انتشار «مقدار یا مغدار؟» / اسلامی ندوشن، محمد علی
1350   ـ   تعداد زیادی از ماشین‌های کوچک‌تر حروفچینی رایانه‌ای، از نوع «کامپست»، وارد ایران شد.
1350   ـ   نسل اول ماشین‌های «لاینوترون» که به شیوه عکاسی با نور کار می‌کرد، رایج شد که به «حروفچینی نوری» مشهور بود.[43]
1350   ـ   یک مهندس انفورماتیک به نام ری تاملینسون، نخستین «ای‌میل» را ارسال کرد.
1350   ـ   انتشار حداقل هجده نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی.[44]
1350   ـ   رساله در اختراع خط جدید / کرمانی، محمد
1351   ـ   انتشار حداقل پانزده نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی.[45]
1351   ـ   رسم الخط نعلبندیان / انقطاع، ناصر
1351   ـ   الفبای بین‌المللی مهر / ابهری
1352   ـ   انتشار «تغییر یا ساده کردن خط فارسی» / روشنیان، کریم و «چند اصل برای اصلاح املای فارسی» / شعار، جعفر
1352   ـ   I.I.I.VideoComp، نسل حروفچینی نوری در جهان که حروف را روی یک لامپ با اشعه کاتدی تولید می‌کرد.
1353   ـ   انتشار حداقل چهار نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی از مؤلفان: روشنیان، کریم / سفری، محمد علی / شعار، جعفر / ناتل خانلری، پرویز
1354   ـ   سخنی در زمینه نگارش واک‌ها در خط فارسی / کاظمی موسوی، احمد
1354   ـ   جوزف اوسانا- که در آزمایشگاهای بل کار می‌کرد- برنامه حروفچینی تروف را برای راه اندازی یک حروفچین نوری Wang C/A/T راه اندازی کرد.
1355   ـ   «آیا تغییر خط صلاح است» / کیوان، محمد و «باید آن طوری‌که تهرانی تلفظ می‌کند بنویسیم» / یکتائی، مجید و «مسائل خط فارسی» / مدنی، میرحمید
1356   ـ   انتشار «در باب کتابت و رسم‌الخط فارسی» / بوشهری و «سنجش ویژگی‌های خط فارسی در خواندن» / غضنفری و «لزوم اصلاح خط فارسی» / دهناد
1357   ـ   نخستین سیستم الکترونیک ارسال پیام‌های خارج از شبکه دانشگاه‌ها در آمریکا راه اندازی شد.
1357   ـ   Linotron 202، نسل حروفچینی نوری در جهان که حروف را روی یک لامپ با اشعه کاتدی تولید می‌کرد.
1359   ـ   Autologic، نسل حروفچینی نوری در جهان که حروف را روی یک لامپ با اشعه کاتدی تولید می‌کرد.
1359   ـ   نرم‌افزار اولیه حروفچینی به کمک مینی کامپیوتر، مانند دیتالاجیک پیجر، پنتا، مایلز 33، زیویژن در جهان معرفی شدند.
1360   ـ   اولین نرم‌افزار حروفچینی فارسی را شرکتی آمریکایی در محیط «داس» 5/1 طراحی کرد، که متن را بر روی پرینترهای «دوتماتیکس» چاپ می‌کرد.
1360   ـ   ماشین تحریرهای «برقی و حافظه‌دار» شرکت آی‌بی‌ام در ایران مورد استفاده قرار گرفت.
1360   ـ   ورود «حروفچینی کامپیوتری» در ایران.
1362   ـ   اولین انتشار برنامه حروفچینی «وُرد» تحت نام «مولتی‌تول».
1363   ـ   اولین شرکتی که توانست قلم فارسی را سازگار برای کامپیوترهای آی‌بی‌ام طراحی کند، شرکت «کاتب» و به کوشش حسن و مسعود فیروزخانی بود.
1363   ـ   اولین نسخه مایکروسافت «وُرد» در سیستم عامل گرافیکی.
1365   ـ   انتشار «چند پیشنهاد درباره نگارش و خط فارسی» / آشوری، داریوش و «رسم الخط غیر عملی فعلی را به مدارس تحمیل نکنیم» / فرشیدورد، خسرو
1367   ـ   انتشار حداقل سه نوشته پیرامون اصلاح خط فارسی از مؤلفان: خیام، مسعود / توکلی / امیری
1369   ـ   انتشار «پیشنهادی برای بهکرد خط فارسی» / کاظمی موسوی، احمد و «خت (خط) پارسی ارسیه (ارثیه) از ما بهتران» / رضائیان، محمود
1370   ـ   حروفچینی فارسی کامپیوتری، توسط برنامه «زرنگار» شرکت سینا، که کاملاً فارسی بود، عرضه شد.[46]
1370   ـ   انتشار حداقل چهار نوشته پیرامون تغییر و اصلاح خط فارسی از مؤلفان: / خسروی، میترا / رزازی، مجید / رضائیان، محمود
1371   ـ   طراحی نرم‌افزار حروفچینی «نقش»، توسط پورنقشبند، که می‌توانست اِعراب را به صورت مستقل بر روی حروف فارسی اضافه کند.
1371   ـ   انتشار «دشواری‌های زبان فارسی با کامپیوتر» / صنعتی، محمد و «لزوم بازنگری در شیوه نگارش خط فارسی» / امامی، کریم
1371   ـ   الفبای نوین فارسی / خدادادی، چنگیز
1371   ـ   پروژه فارسی تک، زیر نظر محمد قدسی، استاد کامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف، آغاز گردید.
1371   ـ   تعداد کمی از دانشگاه‌های ایران، از جمله دانشگاه صنعتی شریف و گیلان، توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری به اینترنت وصل می‌شوند، تا با دنیای خارج، ایمیل رد و بدل کنند.
1372   ـ   ایران به شبکه «اینترنت» پیوست.[47]
1372   ـ   انتشار «طرح دشواری‌های اتوماسیون خط فارسی» / خیام؛ صنعتی «کامپیوتر و رسم‌الخط فارسی» / حرّی، «گزارش شورای بازنگری در شیوه خط فارسی» / کردوانی، و دو کتاب در مشکلات خط فارسی از: عاصی و رجائی
1372   ـ   بزرگ‌ترین جهش در وب، با عرضه نرم‌افزار موزاییک که نخستین برنامه مرورگر وب گرافیکی بود در جهان به وجود آمد.
1373   ـ   انتشار «خط آینده: آینده خط تمام اتوماتیک فارسی» / خیام، مسعود
1374   ـ   اولین «وب سایت ایرانی» داخل ایران توسط شرکت «ندا رایانه» راه اندازی شد.[48]
1374   ـ   روزنامه همشهری به صورت متنی (بدون تصویر) به عنوان نخستین نشر الکترونیکی در ایران منتشر شد.
1374   ـ   ورود برنامه حروفچینی کامپیوتری «وُرد عربی» به ایران که به علت قیمت ناچیز، همه گیر شد.
1374   ـ   انتشار «تغییر خط فارسی» / آرین‌پور، یحیی
1374   ـ   مجلس ایران، تأسیس شرکت «امور ارتباطات دیتا» تحت نظر شرکت مخابرات ایران را تصویب کرد.
1375   ـ   امکان حروفچینی رایانه‌ای با «خط نستعلیق» توسط برنامه‌سازان ایرانی در نرم‌افزارهای الف، کلک و چلیپا ایجاد شد.
1375   ـ   اولین نسخه نرم‌افزار حروفچینی «فارسی تک»، تحت «داس» اجرا شد.
1376   ـ   پست الکترونیک «یاهومیل» افتتاح شد.
1376   ـ   نسخه «پنجم» برنامه زرنگار با قدرت بالاتر و 50 امکان جدید و قلم‌های فراوان به بازار عرضه شد.[49]
1377   ـ   با تکمیل‌تر شدن ویندوز، «ویندوز 98 عربی» به بازار آمد که با تغییراتی جزئی، چهار حرف اصلی فارسی (پ ژ گ چ) روی آن فعال شد.[50]
1377   ـ   پروژه «یونیکد» تحت عنوان «فارسی وب» برای حل مشکل فونت (قلم)های موجود در نرم‌افزارهای فارسی آغاز شد.
1378   ـ   ابداع خط تزیینی معلّی.
1379   ـ   زرنگار تحت ویندوز ارائه شد. این نسخه توانایی تبدیل به «ورد» را داراست و برنامه «کلک خوشنویسی» را نیز همراه دارد.
1379   ـ   پروژه استاندارد خط فارسی در یونی‌کد / شورای عالی انفرماتیک
1381   ـ   برای اولین بار، استفاده از خدمات پیام کوتاه(sms) در ایران مورد استفاده قرار گرفت.
1384   ـ   قلم‌های متنوع فارسی، برای استفاده در حروفچینی کامپیوتری ارائه شد.[51]
1384   ـ   نگاهی به مشکلات خط فارسی در ارتباط با فناوری اطلاعات / جرأت، علیرضا و سمائی، سپیده
1385   ـ   هشت میلیارد sms در ایران مبادله شد؛ که به دلایل فنی و نیز هزینه ارسال، بیش از نصف آنها به خط فینگلیش (لاتینی‌نویسی فارسی) بوده است.[52]
1385   ـ   خط فارسی در پیام کوتاه تلفن همراه مظلوم واقع شده است / بی‌نام در ایرنا
1386   ـ   «یاهو مسنجر» افتتاح شد.[53]
1386   ـ   کمسیون استاندارد «فناوری اطلاعات ـ چیدمان حروف و علائم فارسی بر صفحه کلید رایانه» / تابش، یحیی
1387   ـ   کاربران اینترنت در ایران، رشد بسیار چشم‌گیری پیدا کردند؛ به طوری که به رتبه دوم در خاورمیانه رسیدند.
1387   ـ   به جز افراد بالای چهل سال و کسانی که کلاً با خط لاتین آشنایی ندارند، قدرت نوشتن و خواندن خط «فینگلیش» بین اکثر مردم ایران رایج شد.[54]
1387   ـ   یاهو، شروع به در اختیار قرار دادن سرویس صندوق پستی با ظرفیت نامحدود کرد.
1387   ـ   ابداع «خط استادی»، شامل 23 حرف و 6 حرکت و مجموعاً 29 شکل الفبایی جدانویس.[55]
 1388   ـ   برنامه‌های متعدد، «نویسه گردان» خط فینگلیش[56] در فضای اینترنت مورد استفاده قرار گرفت.[57]
1388   ـ   راه‌اندازی عمومی پست الکترونیک «جی‌میل» که به جز ارسال متن، قابلیت ارسال تصویر را نیز داراست.
1389   ـ   جنبش فونت دارا / مختاری، داریوش
1389   ـ   چاپ جزوه چشم انداز توسعه خط و زبان فارسی در محیط رایانه‌ای.
1389   ـ   فراخوان رفع موانع به کارگیری خط فارسی در اس‌ام‌اس، توسط کارگروه خط و زبان فارسی شورای عالی اطلاع رسانی.
1390   ـ   هفتاد میلیارد پیام کوتاه در ایران مبادله شد؛ که بسیاری از آنها به خط فینگلیش بوده است.
1390   ـ   استفتاء کاظم استادی از چندین تن مراجع تقلید شیعه، پیرامون تغییر خط.
1390   ـ   تألیف دانشنامه 6 جلدی خط فارسی در دوازده فصل / کاظم استادی

منابع و مآخذ
- آرین، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، بی‌نا، 1374.
- پویان مهر، علی، «اعزام محصلین به اروپا در عهد احمد شاه قاجار»، مجله پیام بهارستان، تهران، 1390.
ـ اینترنت در ایران، دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا
ـ یاحقّی، محمدجعفر، تاریخ ادبیات ایران، تهران، مدرسه، 1384.
ـ تاریخ اینترنت، دانشنامه آزاد ویکی پدیا
- ژرژ ژان، تاریخچه مصور خط و الفبا، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.
 -غلامی جلیسه، مجید، «تحقق رؤیای چاپ فارسی در شرق به دست چارلز ویلکسینز»، مجله بهارستان، تهران، 1390.
ـ «جدیدترین آمار کاربران اینترنت در ایران»، خبرگزاری مهر
ـ «جهانی بزرگ در سیطره رسانه‌ای کوچک، همشهری آنلاین
ـ غلامی جلیسه، مجید، چاپ ژلاتینی و نقش آن در مبارزات سیاسی و مذهبی عصر قاجار، مجله پیام بهارستان، تهران 1390.
ـ مصاحب، غلامحسین، دایرة‌المعارف فارسی، ج 1، «چاپ و چاپخانه در ایران»، تهران، کتاب‌های جیبی؛ فرانکلین، 1356.
ـ استادی، کاظم، دانشنامه خط فارسی ، قم، مخلوط، 1390.
- دایرة‌المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، درگاه اینترنتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ـ ذکاء، یحیی، در پیرامون تغییر خط فارسی، تهران، بی‌نا، 1329.
ـ روزنامه اختر، شماره‌های مختلف، استامبول، 1254.
ـ تویسرکانی، قاسم، زبان تازی در میان ایرانیان پس از اسلام، تهران، دانش‌سرای عالی، 1350.
ـ کرایگ، جیمز و بروس برتون، سی قرن طراحی گرافیک، ترجمه، ملک محسن قادری، تهران، وزارت ارشاد 1382.
ـ منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، انتشارات R.C.D ، سال‌های 1353- 1348.
ـ مرعشی، سید محمود،  فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (38 مجلد)، قم، سال‌های مختلف.
ـ درایتی، مصطفی، فهرست‌واره دست‌نوشته‌های ایران (12 مجلد)، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1390.
ـ راهنمای برنامه زرنگار، شرکت نرم افزاری سینا، تهران، 1385.
ـ استادی، کاظم، کتابشناسی خط فارسی، قم، کتابخانه آیت‌ا... مرعشی نجفی، 1390.
ـ حبیبی آزاد، ناهید، کتابشناسی خط و خوشنویسی ، تهران، انجمن‌ هنرهای تجسمی ایران، 1375.
ـ گلبن، محمد، کتابشناسی خط و زبان، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1354.
ـ حبیبی آزاد، ناهید، کتابشناسی خط و کتابت، تهران، وزارت ارشاد، 1384.

[1]. نکته بسیار مهم دیگر اینکه همان‌طور که شاید بدانید، تا سال 1304 هـ ش همه تاریخ‌ها در ایران هجری قمری بوده است و با تصویب مجلس شورای ملی، مبنای تاریخ ایران از آن موقع، به هجری شمسی، تغییر پیدا کرد؛ بنابراین بیشتر تاریخ‌های موجود در این گاهشمار از هجری قمری، به هجری شمسی تبدیل شده است، اما متأسفانه، آثاری که ما بین تاریخ 1304 تا 1343 هستند و در تاریخ آنها قید صریح قمری یا شمسی نشده است، قابلیت تشخیص مبدأ قمری یا هجری بودن آنها وجود ندارد، مگر برخی که به قراین دیگر مشخصند. پس اگر خطایی در ترتیب تاریخی‌شان وجود دارد، از دست ما خارج بوده است.
[2]. کلماتی که برای انتقال مفهوم و معنا به کار می‌روند، اگر توسط مردم فهمیده شوند، درستند؛ هرچند ادیبان غلط‌شان بپندارند.
[3]. پس از ورود اعراب مسلمان به ایران، زبان فارسی میانه (پهلوی) به زبان فارسی نو (دری) و خط عربی تحوّل یافت؛ البته در قرن‌های اولیه اسلامی، فارسی را هم‌زمان به خط‌های عِبری، مانَوی و پهلوی نیز می‌نوشتند.
[4]. البته این کتاب‌ها تاکنون باقی نمانده‌اند و نسخه‌های خطی موجود، به جز قرآن، مربوط به قرن سوم هجری به بعد، است.
[5]. محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع.
[6]. بعد‌ها توسط فردوسی به نظم کشیده شد.
[7]. تذکره‌نویسان از حکیم «ابوحفص سغدی» و «عباس مروزی» به عنوان نخستین شاعران پارسی‌گوی نام‌ برده‌اند، اما اطلاعات مربوط به آنها جنبه تاریخی ندارد و برخی نیز از «حنظله بادغیسی» (220ش) از شاعران منسوب به آل‌طاهر نام برده‌اند.
[8]. پس از سی سال، به سال 388 شمسی کار نظم شاهنامه را به پایان برد.
[9]. برخی ادعا دارند این خط، پیش از این نیز وجود داشته است.
[10]. ابتدا، بعضی ادعیه و اذکار مسیحی به زبان عربی و فارسی چاپ شد.
[11]. میرزا صالح شیرازی که ضمن تحصیل السنه و علوم در انگلستان اطلاعاتی نیز در فن چاپ و ساختن مرکب آن و تهیه حروف مقطعه به دست آورده بود، با اجناس چاپ سازی و پرس کوچکی به تبریز بازگشت؛ البته در برخی منابع نصب اولین دستگاه چاپ توسط میرزا جعفر تبریزی- که همسفر میرزا صالح بوده- ذکر شده است.
[12]. برخی اولین کتاب چاپ شده را گلستان سعدی توسط میرزا جعفر می‌دانند.
[13]. از میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی.
[14]. این رساله شامل فتاوی علما درباره جهاد با روس بود.
[15]. وزیر تهران، میرزا اسدالله نامی را از اهل فارس به همان منظور به سن‌ پترزبورگ فرستاد. اولین کتاب چاپ سنگی که از زیر دست میرزا اسدالله بیرون آمد، قرآن مجید و به سال 1211 بوده است.
[16]. در برخی منابع، به استناد مجله انجمن آسیایی لندن، 1215 ذکر شده است.
[17]. در پی احساس ضعف و ناتوانی در همه شئون زندگی و ضرورت اخذ تمدن غربی و تغییر تعلیمات قدیم، دارالفنون،- که هدفش تعلیم دانش و فرهنگ مغرب زمین به نسل جوان بود- راه‌اندازی شد.
[18]. آخوند زاده در نامه خود به این انجمن در سال 1342 از آن به جمعیت علمیه عثمانی نام برده است.
[19]. ناظر مدرسه السنه شرقیه وین؛ روزنامه‌نگار و نویسنده فرانسوی؛ مشاور فؤاد پاشا، صدر اعظم عثمانی.
[20]. این مسافرت در زمان سفارت میرزا حسین خان سپهسالار در اسلامبول(1237 الی 1249 ش) بوده است.
[21]. این مکتوب به فارسی نیز ترجمه شده بود. نسخه خطی آن در کتابخانه ملی موجود است.
[22]. نویسنده مشهور عثمانی.
[23]. مستشارالوزرا؛ میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی.
[24]. منشی سفارت ایران در وین.
[25]. ارفع الدوله، نایب و ترجمان جنرال قونسولگری دولت ایران مقیم تفلیس.
[26].  ولی به سبب پیچیدگی‌ها و تنوع شکل‌های گوناگون ترکیب حروف نستعلیق، نتیجه مطلوب به دست نیامد.
[27]. اهل ترکیه و عضو «جمعیت تعمیم معارف و اصلاح حروف».
[28]. و نیز «خط نو طرح اساسی در اصلاح الفباهای اسلامی»
[29]. برخی از مؤلفین عبارتند از: یاسمی،غلامرضا/ حلاج، حسین / دشتی، علی / رازی، عبدالله / زنجانی،حسین / فربود، عذرا / شهشهانی، عبدالحسین / افتخار، مصطفی / قزوینی، محمد / جمال زاده، محمد علی /نفیسی، سعید / ملکم، ناظم الدوله / تقی زاده، سیدحسن
[30]. «الفبای عربی و الفبای جدید ترکی» / یوزباشف، ن و «مسأله الفبای لاتین برای زبان فارسی» / ژیرکف،پروفسور و «مسأله تبدیل الفبای ترکیه به لاتین» / ژلاروش، ی و «میرزا فتحعلی آخوندوف و الفبای جدیدترکی» / تقی‌اف، ابراهیم در مجله فرهنگ و خط شرق؛ ش 1 و 2.
[31]. تاجیکستان شامل آن بود.
[32]. چاپ روزنامه ندای حق در خوی.
[33]. ترس استالین از اتحاد مسلمانان و قدرت گرفتن دوباره آنها که اغلب ترک بودند، به مخالفت با خط غیر روسی، در اتحاد شوروی تا سقوط این اتحادیه در سال 1991 ادامه یافت.
[34].  مؤلفان: بهمنیار، احمد / باغچه‌بان، جبار / آسیم، محمد
[35]. مؤلفان: ناتل‌خانلری، پرویز / طالبوف، عبدالرحیم / هوشیار، محمد باقر / آسیم، محمد / بهروز، ذبیح
[36].  مؤلفان: بهروز، ذبیح / مقدم، محمد / حکیم معانی، ع / باغچه‌بان، جبار / عمادی، محمود / مستشارالدوله، میرزایوسف خان / مهدوی، یحیی / کشمیری، حسن / رشدیه، شمس الدین / ناتل خانلری، پرویز / نفیسی، سعید /دامغانی، م / کشمیری، حسن
[37]. مؤلفان: کسروی، احمد / ادیب الممالک فراهانی، محمد صادق / عمادی، محمود / تبریزی، میرزا لطفعلی /ذکاء، یحیی
[38]. از مؤلفان: آسیم، محمد / اختری / اسفندیاری، داریوش / اعلم، هوشنگ / اکبری، خسرو / امینیان /بیرامی / پور داوود، ابراهیم / تقوی، صادق / جمال زاده، محمد علی / جهانسوز، رضا / خیامپور، عبدالرسول/ داراب / داودی / دولت آبادی، عزیز / ذکاء، یحیی / رجب نیا، مسعود / رضاعی، حسین / زرین کوب،عبدالحسین / زهرائی / سخی ور / سیاسی، علی اکبر / شاهرخی / شهابی، علی اکبر / شیفته، نصرالله / صفا،ذبیح‌الله / صورتگر، لطفعلی / طاهباز / عادلی / عامری، جواد / عجمی / عزیزی / فرخواه / کاشفی / کاویانی،رضا / کشاورز / کمال، احمد / کیا، محمد صادق / مرادی، مناف / مروستی / مظاهری / معین، محمد / مقدم،محمد / مهبد / نراقی / نظری / نفیسی، سعید / نگارستانی / نیساری، سلیم / و.د.س / وکیلی / همایونفر / یغمائی، حبیب
[39].  از مؤلفان: چهل تن / تقی زاده، سیدحسن / اعلائی، جبرئیل / پروین گنابادی، محمد / کاتبی / آل احمد،جلال / ناتل خانلری، پرویز / اتحاد / مفتی زاده، عبدالرحمن / محمدی، حبیب‌لله
[40]. مؤلفان: نفیسی، سعید / جمال زاده، محمد علی / صهبا، ابراهیم / مرعشی، ابوالفضل / صفا، ذبیح الله / شفیعی،محمود / طالقانی، کمال/ قوامی‌زاده، حسن / کمالی همدانی، محمود / دهناد، محمود / پندار / خراسانی،هادی / محیط طباطبائی، محمد
[41]. مؤلفان: بهار، محمد تقی / پورداود، ابراهیم / حسیبی، کاظم / رهنما، عبدالله / شاملو، محسن / صفویه، اکبر /فرامرزی، عبدالرحمن
[42]. مؤلفان: فرزاد، مسعود / مقدم، محمد / ناطق، ناصح / نطقی، حمید / نواب، حسین / نیساری، سلیم / وثوقی، ناصر
[43].  ماشین‌های بزرگ حروفچینی رایانه‌ای تا اوایل دهه 1370 سلطان حروفچینی در ایران محسوب می‌شدند.
[44]. مؤلفان: آذر، خلیل / امیر بختیار، جمشید / امیری فیروزکوهی، سیدعبدالکریم / جاویدان، م / حصوری، علی /خدایی، احمد / دارائی، بهین / شعار، جعفر / فرشیدورد، خسرو / کیوان، محمد / نیساری، سلیم / وارسته،منوچهر
[45]. مؤلفان: آذر، خلیل / آموزگار، حبیب الله / احمدی بیرجندی، احمد / استعلامی، محمد / ثمره، یدالله / خبرهزاده، علی اصغر / خواب نما، هدایت الله / ژیان، عزیز / شاملو، احمد / شهابی، علی اکبر / فرزاد، مسعود /فرشیدورد، خسرو / قدیمی نوائی، جواد / مشکی، مسعود
[46]. زرنگار، اولین واژه‌پرداز مطلوب فارسی، بر اساس الگوی بهترین برنامه‌های نشر رومیزی جهان است که بسیار مورد توجه قرار دارد.
[47]. این شبکه به صورت عمومی برای استفاده دانشگاهی وارد ایران شد.
[48]. این «بی‌بی‌اس» اولین فضای مجازی کامپیوتری در ایران بود که کاربران در آن به تبادل اطلاعات در انجمن‌های گوناگون و فایل می‌پرداختند.
[49]. اما این محصول، به دلیل محدودیت‌های سیستم عامل «داس»، نتوانست توانایی‌های موجود در سیستم عامل ویندوز را ارائه دهد.
[50].  فونت‌ها پس از ویندوز 98، تغییرات اساسی نکرده است و تا به حال همان فونت‌ها بین کاربران منتقل می‌شود.
[51].  البته این قلم‌ها شباهت زیادی به قلم‌های قبلی داشتند و بیشتر آنها برای استفاده تزیینی مناسب هستند.
[52].  در این سال روزانه بیست میلیون sms (حداقل یک سطری) توسط کاربران تلفن همراه رد و بدل شد که این رقم در روزهای خاص و اعیاد، بسیار بیشتر بوده است.
[53]. با ورود این ابزار و نیز ابزارهای مشابه آن، اتاق‌های گفتگو (چت روم) در سرتاسر جهان، همه گیر شد. ایرانیان، بیشتر از خط «فینگلیش» برای نوشتن در چت روم‌ها استفاده می‌کنند.
[54]. خط فینگلیش با نام‌های فارگیلیسی، پنگلیش، پینگلیش، فنگلیش نیز گفته می‌شود.
[55]. به طوری که هر چه نوشته شود، خوانده شده و هر چه خوانده شود، نوشته خواهد شد. این خط، قابلیت استفاده در تلفن و اینترنت را نیز داراست.
[56]. لاتین‌نویسی فارسی.
[57]. در حال حاضر حداقل هفت نویسه‌گردان مستقل و نیز سایت‌های متعدد دیگر، خدمات تبدیل خط فینگلیش به خط فارسی یا بالعکس را به رایگان ارائه می‌دهند.
منبع: پیام بهارستان/ شماره 15